ভাৰতৰ প্ৰথম লিথিয়ামৰ সন্ধান: আশা আৰু উদ্বেগ

শেহতীয়াকৈ কেন্দ্ৰীয় খনি মন্ত্ৰালয়ে ঘোষণা কৰিছে যে জম্মু-কাশ্মীৰত লিথিয়ামৰ মজুত পোৱা গৈছে, যিটো দেশৰ ভিতৰতে প্ৰথম । ভাৰতীয় ভূতাত্ত্বিক জৰীপে জম্মু-কাশ্মীৰৰ ৰিয়াছি জিলাৰ ছালাল-হাইমানা অঞ্চলত ৫৯ লাখ টন অনুমানিক লিথিয়াম সম্পদৰ সম্ভেদ লাভ কৰিছে ।

কিন্তু সম্পদটো “অনুমান” কৰা হৈছে আৰু এতিয়াও “প্ৰমাণিত” হোৱা নাই । “অনুমান কৰা” খনিজ সম্পদটো এনে এটা সম্পদৰ অংশ যাৰ বাবে পৰিমাণ, গ্ৰেড আৰু খনিজ পদাৰ্থৰ পৰিমাণ কেৱল “কম মাত্ৰাৰ” আস্থাৰে অনুমান কৰা হয় যেনে আউটক্ৰপ, খাদ, গাঁত, কাম কৰা, আৰু ড্ৰিল ফুটা আদি স্থানৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা তথ্যৰ ভিত্তিত ।

২০২৩ চনৰ ৯ ফেব্ৰুৱাৰীত অনুষ্ঠিত হোৱা ৬২ সংখ্যক কেন্দ্ৰীয় ভূতাত্ত্বিক প্ৰগ্ৰেমিং ব’ৰ্ডৰ বৈঠকত জি এছ আইৰ প্ৰতিবেদন আৰু অন্যান্য ১৫ খন সম্পদ বহনকাৰী ভূতাত্ত্বিক প্ৰতিবেদন আৰু ৩৫ খন ভূতাত্ত্বিক স্মাৰকপত্ৰ নিজ নিজ ৰাজ্য চৰকাৰৰ হাতত অৰ্পণ কৰা হয়, ফিল্ড ছিজন ২০১৮-১৯ৰ পৰা আজিলৈকে জিএছআই’ৰ কামৰ ভিত্তিত ।

এই ৫১টা খনিজ ব্লকৰ ভিতৰত ৫টা ব্লক সোণৰ সৈতে জড়িত আৰু অন্যান্য ব্লক জম্মু আৰু কাশ্মীৰ (UT), অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ, ছত্তীশগড়, গুজৰাট, ঝাৰখণ্ড, কৰ্ণাটকৰ দৰে ১১খন ৰাজ্যত বিয়পি থকা পটাছ, মলিবডিনাম, ভিত্তি ধাতু আদিৰ দৰে সামগ্ৰীৰ সৈতে জড়িত ।

লিথিয়াম আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰ

লিথিয়াম হৈছে এটা ৰূপালী-বগা, আটাইতকৈ লঘু কঠিন উপাদান আৰু বেটাৰীৰ এটা মূল উপাদান যিয়ে আমাৰ ফোন, লেপটপ, পেচমেকাৰ, সৌৰ গ্ৰীড, আৰু আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে বৈদ্যুতিক বাহন (ইভি)ক শক্তি প্ৰদান কৰে । লিথিয়াম ভূতাত্ত্বিকভাৱে বিৰল কাৰণ ই আন যিকোনো সুস্থিৰ নিউক্লাইডতকৈ কম বান্ধনি শক্তিৰ বাবে পাৰমাণৱিকভাৱে অস্থিৰ। ইয়াক পাৰমাণৱিক বিক্ৰিয়াৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় যদিও প্ৰকৃতিত ইয়াক বিচাৰি পোৱাটো কঠিন । ইয়াৰ অস্থিৰতাৰ বাবে লিথিয়ামক ই বিক্ৰিয়া কৰা মৌল যেনে বায়ুত পোৱা মৌলৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিবলৈ দিলে জ্বলি যাব । বিশুদ্ধ লিথিয়াম তেলত সংৰক্ষণ কৰিব লাগে আৰু ইয়াক নিৰাপদে পৰিবহণ কৰিব লাগে ।

ভাৰতৰ বাবে ই কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ?

বৰ্তমান ভাৰতে ইয়াৰ লিথিয়াম অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু আৰ্জেণ্টিনাৰ পৰা আমদানি কৰে। এই কেত্ৰত পলমকৈ আৰম্ভ কৰা দেশ হোৱাৰ বাবে ভাৰতে লিথিয়ামৰ ভেলো চেইনত সেই সময়ত প্ৰৱেশ কৰাৰ চেষ্টা কৰিছে, যি সময়ত বৈদ্যুতিক বাহনক অটোমোবাইল উদ্যোগৰ ভৱিষ্যত হিচাপে দেখা গৈছে । ২০১৭ চনৰ পৰা ২০২০ চনৰ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ভিতৰত ভাৰতলৈ ১৬৫ কোটিৰো অধিক লিথিয়াম বেটাৰী আমদানি কৰা হৈছে আৰু ইয়াৰ আমদানি বিল ৩.৩ বিলিয়ন ডলাৰৰ ওপৰত হ’ব বুলি অনুমান কৰা হৈছে । উদ্ধাৰ কৰা লিথিয়াম সম্পদৰ নিষ্কাশন সম্ভৱপৰ । ২০৩০ চনৰ ভিতৰত ইভিৰ প্ৰৱেশৰ ক্ষেত্ৰত ৩০ শতাংশ সম্প্ৰসাৰণৰ ভাৰতৰ টাৰ্গেতক ইয়াক এক বৃহৎ সুযোগ হিচাপে দেখা গৈছে ।

লিথিয়ামৰ মজুত ভাৰতৰ শক্তি পৰিৱৰ্তনক যথেষ্ট সহায় কৰিব কাৰণ ই ইলেক্ট্ৰিক বাহনৰ বেটাৰীৰ অন্যতম মূল উপাদান। কিন্তু লিথিয়ামৰ লগত জড়িত কেইটামান চিন্তা, বিশেষকৈ নিষ্কাশনৰ পিছৰ পৰ্যায়ত এনেধৰণৰ:

লিথিয়াম খনি – ইয়াৰ লগত জড়িত বিপদ

খননৰ জৰিয়তে অক্সিজেনৰ হাৰ্ড-ৰক নিষ্কাশনৰ পৰা লিথিয়াম উলিয়াব পাৰি। ভূতাত্ত্বিক আৰু পৰিৱেশ সংবেদনশীল অঞ্চলত খনন কাৰ্য্যই পৰিৱেশৰ ওপৰত বিপৰ্যয়জনক প্ৰভাৱ পেলায়। জম্মু-কাশ্মীৰৰ ছালাল-হাইমানাত চিনাক্ত কৰা নতুনকৈ পোৱা অনুমানিক সম্পদসমূহ ভূমিকম্পীয়ভাৱে সক্ৰিয় অঞ্চল। ভাৰতীয় ভূমিকম্পীয় অঞ্চলৰ মানচিত্ৰ অনুসৰি ইয়াক চতুৰ্থ ভূমিকম্পীয় অঞ্চলত ৰখা হৈছে, অৰ্থাৎ ই অধিক ক্ষতিৰ আশংকা থকা অঞ্চলত অৱস্থিত। ২০২২ চনৰ আগষ্ট আৰু ছেপ্টেম্বৰ মাহত এই জিলাখনত একাধিক কম তীব্ৰতাসম্পন্ন ভূমিকম্পৰ সৃষ্টি হৈছে। বিজ্ঞানীসকলে এই অঞ্চলত ৮ তকৈ অধিক প্ৰাবল্যৰ “ডাঙৰ” ভূমিকম্পৰ ভৱিষ্যদ্বাণী কৰিছে। এই অঞ্চলত টেকটনিক কাৰ্য্যকলাপ অতি সক্ৰিয় আৰু প্ৰতি বছৰে ভাৰতীয় প্লেট উত্তৰ দিশলৈ প্ৰায় ৫ মিলিমিটাৰ স্থানান্তৰিত হয়, আৰু হিমালয় প্ৰায় ১ চে.মি. ।

অব্যাহত থকা গতিবিধিৰ ফলত অসংখ্য ফল্টৰ সৃষ্টি হৈছে, বিকৃত আৰু ছটিওৱা শিলৰ চাদৰ আৰু ফলক দুৰ্বল আৰু ঢিলাকৈ বান্ধ খাই আছে । জম্মু কাশ্মীৰৰ মাজৰ হিমালয় অঞ্চলটো পৰিৱেশ সংবেদনশীল অঞ্চল, আৰু খননৰ ফলত জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ যথেষ্ট ক্ষতি হ’ব পাৰে । ইমানবোৰ নদীৰ উৎস যে হিমালয়, যিকোনো খনন কাৰ্য্যই সমগ্ৰ নদীৰ পাৰৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰ প্ৰদূষিত কৰিবলৈ গৈ আছে ।

লিথিয়ামৰ খনন আৰু প্ৰক্ৰিয়াকৰণে ইয়াৰ অত্যধিক কাৰ্বন নিৰ্গমন, পানী আৰু ভূমি ব্যৱহাৰৰ পদ্ধতিৰ জৰিয়তে খাদ্য সুৰক্ষা আৰু অধিক বিপন্ন কৰিব পাৰে। চিলিত এক টন লিথিয়াম উলিয়াবলৈ প্ৰায় ৫ লাখ গেলন পানীৰ প্ৰয়োজন হৈছিল। এইদৰে ইতিমধ্যে বিশুদ্ধ পানীৰ উপলব্ধতা আৰু সুলভতাৰ সৈতে সংগ্ৰাম কৰি থকা অঞ্চলসমূহত লিথিয়াম খননৰ ফলত স্থানীয় পানীৰ অৱবাহিকাসমূহ দূষিত হ’ব পাৰে।

এই সকলোবোৰ আশা আৰু পৰিকল্পনাৰ মাজতে এনে কিছুমান সতৰ্কবাণী আছে যিবোৰকো আওকাণ কৰা উচিত নহয়। উল্লেখযোগ্য ভূমিকম্পৰ সম্ভাৱনাৰ বাহিৰেও এই অঞ্চলত ভূমিস্খলনৰ প্ৰৱণতা থাকে, যাৰ ফলত প্ৰায়ে লোকৰ মৃত্যু হয়। এই অঞ্চলৰ অৰণ্যত নাহৰফুটুকী, পেন্থাৰ, হিমালয়ৰ ক’লা ভালুক, শিয়াল, বনৰীয়া ছাগলী, বনৰীয়া গৰু আদিয়ে বাস কৰে। বহুতে প্ৰকাশ কৰা আটাইতকৈ ডাঙৰ চিন্তাটো হ’ল খনন কোম্পানীসমূহে পৰিৱেশ অনুকূল পদ্ধতি অনুসৰণ নকৰে, যিটো ভাৰতত ইয়াৰ শিথিল পৰিৱেশ নিয়মৰ বাবে অধিক হয় ।

আগলৈ

“জে এণ্ড কে অঞ্চলত বৃহৎ লিথিয়ামৰ মজুত আৱিষ্কাৰে ভাৰতে অদূৰ ভৱিষ্যতে ঘৰুৱা লিথিয়াম উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত আত্মনিৰ্ভৰশীল হোৱাৰ সম্ভাৱনা আনে আৰু ইভি, সৌৰ পেনেল, ৱিণ্ড টাৰ্বাইনৰ দৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ ঔদ্যোগিক খণ্ডৰ বাবে আৰু ভাৰতৰ ২০৭০ চনৰ ভিতৰত নবীকৰণযোগ্য শক্তি আৰু নেট জিৰ’লৈ পৰিৱৰ্তন সাধনৰ বাবে সহায় হব পাৰে” ক্লাইমেট ফেক্ট চেক-ৰ আভ্যন্তৰীণ বিশেষজ্ঞ ড০ পাৰ্থ দাসে কয়।

“কিন্তু একে সময়তে লিথিয়াম আৰু সংশ্লিষ্ট খনিজ পদাৰ্থ খননৰ ফলত পৰিৱেশ, সমাজ, আৰু তেনেকৈ স্থানীয় জনসাধাৰণৰ জীৱন আৰু জীৱিকাৰ ওপৰত অবাঞ্চিত প্ৰভাৱ পৰাৰ সম্ভাৱনাক লৈ উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰা হৈছে। বিশেষকৈ যোৱা দুটা দশকত হোৱা কেইবাটাও ভূমিকম্পৰ ভিত্তিত অঞ্চলটোৰ ভূমিকম্পীয় সংবেদনশীলতাক বিবেচনা কৰিলে এইটো এটা বৈধ চিন্তাৰ বিষয়। যদি আপুনি হিমালয়ৰ ভূতাত্ত্বিক গঠন আৰু সমগ্ৰ ভূ-প্ৰকৃতিৰ ভূমিস্খলনৰ প্ৰতি সংবেদনশীলতা বিবেচনা কৰে তেন্তে বিপদ অধিক গুৰুতৰ। তাৰ ওপৰত ডাৱৰ বিস্ফোৰণ আৰু অন্যান্য প্ৰচণ্ড বৰষুণৰ পৰিঘটনাৰ সঘনাই ৰিপৰ্ট, যিবোৰ বেছিভাগেই জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ বাবেই হয়, ভূ-জলবায়ুগতভাৱে ভূ-প্ৰকৃতিৰ যিকোনো অংশক লৈ বৃহৎ হেতালি খেলাক অধিক বিপদজনক কৰি তোলে,” ডাঃ দাসে লগতে কয়।

“মই ভাবো যে এনে ক্ষেত্ৰত গ্ৰহণ কৰিবলগীয়া প্ৰাগমেটিক পদ্ধতিটো হৈছে ‘বহনক্ষম আৰু দায়িত্বশীল খনন’ৰ নীতি আৰু পদ্ধতি অনুসৰণ কৰা। বহনক্ষম খননৰ উদ্দেশ্য হৈছে প্ৰদূষণ(ভূমি, পানী, আৰু বায়ু) হ্ৰাস কৰাৰ বাবে নতুন প্ৰযুক্তি ব্যৱহাৰ কৰি খনন কাৰ্য্যকলাপৰ ক্ষতিকাৰক পৰিৱেশ, সামাজিক, আৰু শাসন প্ৰভাৱ হ্ৰাস কৰা, আৰু আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়নৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি কাৰ্য্যকলাপ আৰু পৰিচালনাৰ পুনৰ ডিজাইন কৰা মানুহকেন্দ্ৰিক ষ্টুয়াৰ্ডশ্বিপৰ সৈতে প্ৰভাৱিত সম্প্ৰদায়সমূহ। ই এছ জি(পৰিৱেশ-সমাজ-শাসন) কাঠামোৰ লক্ষ্য আৰু ইয়াৰ প্ৰট’কল নিশ্চিত কৰাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ হ’ব। বহনক্ষম আৰু দায়িত্বশীল খনন পদ্ধতিয়ে প্ৰতিখন দেশৰ বাবে ২০৩০ চনৰ শেষৰ ফালে ৰাষ্ট্ৰসংঘই কল্পনা কৰা কেইবাটাও বহনক্ষম উন্নয়ন লক্ষ্য (এছডিজি) লাভ কৰাত সহায় কৰিব পাৰে। ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় খনিজ নীতি, ২০১৯ য়েও বহনক্ষম খনন কাৰ্য্যকলাপৰ প্ৰতি সহানুভূতিশীল আৰু প্ৰাসংগিক নিৰ্দেশনা প্ৰদান কৰে, যিবোৰ আন্তৰিকতাৰে পালন কৰাটো প্ৰয়োজন।’- ড০ পাৰ্থ দাসে কয়।

“যদি লিথিয়াম খনন প্ৰকল্প আগবঢ়াই নিব লাগে তেন্তে কৃষি উৎপাদনত ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ ন্যায্য আৰু পুংখানুপুংখ মূল্যায়ন হ’ব লাগিব, বিশেষকৈ যিহেতু এই খণ্ডটো ইতিমধ্যে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি সংবেদনশীল। আমি এই সামগ্ৰীসমূহ যিমান পাৰো দায়িত্বশীলভাৱে নিষ্কাশন কৰাটো নিশ্চিত কৰাটোও গুৰুত্বপূৰ্ণ, অন্যথা, ই এই সেউজ প্ৰযুক্তিসমূহ নিৰ্মাণৰ কাৰণটোকে লাঘৱ কৰে।’-ক্লাইমেট একচন নেটৱৰ্ক দক্ষিণ এছিয়াৰ জ্যেষ্ঠ উপদেষ্টা শৈলেন্দ্ৰ যশৱন্তে কয়।