Physical Address
23,24,25 & 26, 2nd Floor, Software Technology Park India, Opp: Garware Stadium,MIDC, Chikalthana, Aurangabad, Maharashtra – 431001 India
Translated By Frany Karia
કોરોના કાળ અને ત્રણ વર્ષના વિરામ બાદ અમરનાથ યાત્રા યોજાઈ રહી છે અને સરકાર દ્વારા અનુમાન લગાવ્યું હતું કે આ વર્ષે લગભગ છ લાખ શ્રદ્ધાળુઓની હાજરી સાથે સૌથી મોટી યાત્રા જોવા મળશે. જુલાઈ 8, 2022ના શુક્રવારે બપોર સુધી વસ્તુઓ સરળ રીતે ચાલી રહી હતી જ્યારે આ વિસ્તારમાં ભારે વરસાદ પડ્યો હતો અને ત્યારબાદના અચાનક પૂરમાં 17 લોકોના મોત થયા હતા. 10 જુલાઈના અહેવાલ મુજબ આ દુર્ઘટનામાં 44 લોકો ઘાયલ થયા છે જ્યારે ઘણા લોકો હજુ પણ લાપતા છે.
જમ્મુ અને કાશ્મીરના અમરનાથમાં ભારે વરસાદને કારણે આવેલા પૂરને ઘણા લોકો દ્વારા ‘વાદળ વિસ્ફોટ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, ત્યારે ભારતીય હવામાન વિભાગે હવે આગળ આવીને કહ્યું છે કે અમરનાથમાં જે બન્યું તે વાદળ ફાટ્યુ નથી.
વાદળફાટવુ (ક્લાઉડબર્સ્ટ) શું છે અને શું નથી?
ઘણા લોકો ‘ક્લાઉડબર્સ્ટ’ શબ્દને કેટલાક ‘બર્સ્ટિંગ’ અથવા ‘વિસ્ફોટ’ સાથે જોડે છે પરંતુ વાસ્તવમાં, તે તુલનાત્મક રીતે નાના વિસ્તારમાં ટૂંકા ગાળામાં ભારે વરસાદ સિવાય બીજુ કઈ નથી. જ્યારે નાના ભૌગોલિક વિસ્તારની અંદર ટૂંકા ગાળામાં અતિશય વરસાદ થાય છે ત્યારે વાદળફાટવુ (ક્લાઉડબર્સ્ટ) થયુ કહેવાય છે.
ભારતીય હવામાન વિભાગ (IMD) તેને ‘લગભગ 20 થી 30 ચોરસ કિમીના ભૌગોલિક પ્રદેશમાં પ્રતિ કલાક 100mm (10cm) કરતાં વધુ અણધાર્યા વરસાદ’ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે.
આ એ હકીકત તરફ નિર્દેશ કરે છે કે જો ઉપર દર્શાવેલ વ્યાખ્યા સાથે બંધબેસતું ન હોય તો ભારે વરસાદના તમામ કિસ્સાઓ કદાચ ‘વાદળ ફાટવાની (ક્લાઉડબર્સ્ટ)’ની શ્રેણીમાં ન આવે. તે જ સમયે, આ હકીકત સાચી છે કે ખાસ કરીને ભારે વરસાદની ઘટના કે જેને ‘વાદળ ફાટવા (ક્લાઉડબર્સ્ટ)’ તરીકે ગણવામાં ન આવે તે તદ્દન આપત્તિજનક હોઈ શકે છે. તાજેતરની અમરનાથ દુર્ઘટના કદાચ શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.
અમરનાથ ખાતે શું થયું?
IMD મુજબ, અમરનાથ ખાતે જે થયું તે અત્યંત સ્થાનિક ભારે વરસાદ છે પરંતુ તેને ‘વાદળ બર્સ્ટ’ તરીકે ગણવામાં આવતા નથી. અહેવાલો મુજબ, અમરનાથમાં ભયંકર દિવસે સવારે 8:30 થી સાંજના 4:30 વાગ્યા સુધી કોઈ વરસાદ થયો ન હતો. જે બાદ સાંજે 4:30 થી 5:30 વાગ્યાની વચ્ચે 31 મીમી વરસાદ નોંધાયો હતો, જ્યારે સાંજે 5:30 થી 6:30 વાગ્યાની વચ્ચે 25 મીમી અને સાંજે 6.30 થી 7.30 વાગ્યા સુધી 19 મીમી વરસાદ નોંધાયો હતો. આ રેકોર્ડસ દર્શાવે છે કે તે દિવસે અમરનાથ ખાતે IMDની વ્યાખ્યા મુજબ ‘ક્લાઉડબર્સ્ટ’ તરીકે ગણવા માટે કોઈ નોંધપાત્ર વરસાદ થયો ન હતો. અમરનાથમાં તે દિવસે 3 કલાકમાં માત્ર 75mm વરસાદ પડ્યો હતો, જે એક કલાકમાં 100mm વરસાદના IMD માપદંડ કરતાં ઘણો ઓછો હતો.
સાક્ષીઓ દ્વારા રેકોર્ડ કરાયેલા વિડિયોઝ પરથી હવે તે સ્પષ્ટ છે કે નજીકના પ્રવાહમાં અચાનક ભારે કાટમાળ અને પાણીનો મોટો જથ્થો નીચે લાવ્યો હતો જે એ હકીકત તરફ નિર્દેશ કરે છે કે પર્વતોની ઉંચી પહોંચ પર કેટલીક ભારે વરસાદની ઘટના બની હતી.
ધ ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસને J&K હવામાન કેન્દ્રના ડાયરેક્ટરએ ભારે વરસાદની સંભાવના વિશે વાત કરતા જણાવ્યુ હતુ કે, શ્રીનગરએ ઉચ્ચ ઊંચાઈએ ભારે વરસાદના પરિણામે પર્વતોની ઢોળાવ નીચેથી પાણી વહી ગયું. “મેઘ વિસ્ફોટ, જો કોઈ હોય તો, ગુફા મંદિર કરતાં વધુ ઊંચાઈએ થયો હોઈ શકે છે,”
IMDના ડાયરેક્ટર જનરલ મૃત્યુંજય મહાપાત્રાએ પીટીઆઈને જણાવ્યુ હતું કે, “અમરનાથ ગુફા મંદિરની નજીકના પર્વતોની ઉંચી પહોંચમાં વરસાદને કારણે અચાનક પૂર આવી શકે છે.”
વાદળ ફાટવુ અને હિમાલય
જ્યારે મેઘ વિસ્ફોટ મેદાનોમાં થાય છે, ત્યારે પર્વતીય પ્રદેશો તેના માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે. ભારતમાં હિમાલય ખાસ કરીને તેમના લાક્ષણિક ઓરોગ્રાફી (ભૂપ્રદેશ અને ઊંચાઈ)ને કારણે વાદળ ફાટવાની ઘટનાઓ અને ત્યારપછીના અચાનક પૂરની સંભાવના ધરાવે છે.
2017 માં પ્રકાશિત થયેલા એક અભ્યાસ મુજબ, ભારતીય હિમાલયમાં ક્લાઉડબર્સ્ટ્સ: એક સમીક્ષા “તેના ઢાળવાળા અને અસ્થિર ઢોળાવ સાથે હિમાલયન ઓરોગ્રાફી, આવી ક્લાઉડબર્સ્ટ ઘટના માટે અચાનક પૂર અથવા ભૂસ્ખલન તરફ દોરી જવા માટે એક યોગ્ય પ્લેટફોર્મ બનાવે છે.”
જ્યારે અમરનાથ પ્રદેશમાં જ તે ભાગ્યશાળી દિવસે કોઈ ‘ક્લાઉડબર્સ્ટ પ્રકાર’ વરસાદ પડ્યો ન હતો, તે સમયગાળા દરમિયાન હિમાલયના આંતરિક અને ઉપરના ભાગોમાં વરસાદની ચોક્કસ સીમા જાણીતી નથી.
“ભારતીય હિમાલયના દક્ષિણ કિનારમાં અને તેની આસપાસના વાદળો વિસ્ફોટ તેમની સ્થિતિ અને ઘટનાના સમયની દ્રષ્ટિએ પ્રપંચી છે. મોટાભાગના નોંધાયેલા વાદળો હિમાલયના આંતરિક ભાગમાં છે અને તેથી તેમનું અવલોકન મર્યાદિત છે.” અધ્યયનમાં વધુમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
તાજેતરની અમરનાથ દુર્ઘટનાની જેમ, આવી ‘વાદળ ફાટવા’ ઘટનાઓ ત્યારે જ પ્રકાશિત થાય છે જ્યારે તેની અસર ડાઉનસ્ટ્રીમ પ્રદેશમાં અનુભવાય છે.
“આમાંની મોટાભાગની ઘટનાઓ ડાઉનસ્ટ્રીમ વસવાટોમાં જીવન અને સંપત્તિના નુકસાનની દ્રષ્ટિએ તેમની અસર અનુભવાય ત્યારે નોંધવામાં આવે છે. વધુમાં, તેઓ મોટે ભાગે મૂશળધાર વરસાદની અસર તરીકે અચાનક પૂર સાથે સંકળાયેલા છે.” અધ્યયનમાં પણ નોંધ્યું છે.
ચોમાસુ અને વાદળ ફાટવુ
હિમાલયમાં વાદળ ફાટવાની ઘટનાઓ સાથે ભારતીય ચોમાસાનો સીધો સંબંધ હોવાનું જણાય છે. મોટાભાગની વાદળ ફાટવાની ઘટના ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન બને છે, મુખ્યત્વે જુલાઈ અને ઓગસ્ટ મહિનામાં (Bhan et al. 2004). Das et al. (2006) મુજબ, “ભારતમાં વાદળ ફાટવું ત્યારે થાય છે જ્યારે નીચા દબાણવાળા વિસ્તાર સાથે સંકળાયેલા ચોમાસાના વાદળો બંગાળની ખાડીમાંથી ઉત્તર તરફ ગંગાના મેદાનો તરફ હિમાલય તરફ જાય છે અને ધોધમાર વરસાદમાં ફાટી નીકળે છે.”
જ્યારે ભેજથી ભરપૂર હવા પર્વતીય પ્રદેશમાં ઢોળાવ સાથે ઉપરની દિશામાં જાય છે, ત્યારે તે ક્યુમ્યુલોનિમ્બસ વાદળો તરીકે ઓળખાતા વાદળોનો એક ઊભી સ્તંભ બનાવે છે. આ ઉપરની હિલચાલને ‘ઓરોગ્રાફિક લિફ્ટ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને અસ્થિર વાદળો નાના વિસ્તારમાં ભારે વરસાદ તરફ દોરી જાય છે, જેને આપણે ‘વાદળ ફાટયુ’ કહેવામાં આવે છે.
આબોહવા પરિવર્તન અને અવારનવાર વાદળ ફાટવું
આજકાલ ‘ક્લાઉડબર્સ્ટસ’ વધુ વારંવાર બનતા હોવાથી, નિષ્ણાતોએ કહ્યું કે આબોહવા પરિવર્તનના પરિણામે વધતું તાપમાન તેની પાછળનું કારણ હોઈ શકે છે. તે જાણીતું છે કે ગરમ વાતાવરણમાં વધુ ભેજ રાખવાની ક્ષમતા હોય છે. અને હિંદ મહાસાગર હાલમાં વિશ્વના સૌથી ઝડપથી ગરમ થતા મહાસાગરો માંનો એક છે.
ગ્લોબલ વોર્મિંગના પ્રતિભાવમાં બંગાળની ખાડીમાં આવતા ચોમાસાના આ મજબૂત પવનો હવે પહેલા કરતા વધુ ભેજનું વહન કરી શકે છે,” રોક્સી મેથ્યુ કોલ, જેઓ ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટ્રોપિકલ મેટિરોલોજીના ક્લાઈમેટ સાયન્ટિસ્ટ છે તેમણે ડાઉન ટુ અર્થ મેગેઝિનને જણાવ્યું હતું કે, “વધતા તાપમાન સાથે વાતાવરણીય ભેજનું પ્રમાણ વધે છે કારણ કે ગરમ હવા લાંબા સમય સુધી વધુ ભેજ જાળવી રાખે છે.”
મિડિયા અહેવાલોના આધારે ડાઉન ટુ અર્થ દ્વારા કરવામાં આવેલા વિશ્લેષણ મુજબ, જાન્યુઆરી-જુલાઈ 29, 2021 વચ્ચે હિમાલયના પ્રદેશમાં ઓછામાં ઓછા 26 વાદળ ફાટ્યા હતા. મેગેઝિન જોકે સ્પષ્ટ કરે છે કે IMD એ આમાંથી કોઈ પણ ઘટનાને ક્લાઉડબર્સ્ટ તરીકે જાણ કરી નથી કારણ કે, તેઓ ટી IMD (એક કલાકમાં 100 મીમી વરસાદ) ની ન્યૂનતમ થ્રેશોલ્ડ સાથે ફિટ છે જેને મેગેઝિન ખૂબ ઊંચી ગણાવે છે.
ઉપરાંત, હકીકત એ છે કે હિમાલયના પ્રદેશમાં તાપમાનમાં વધારો વૈશ્વિક તાપમાનમાં થયેલા વધારા કરતાં વધુ છે તે આ પ્રદેશમાં વાદળ ફાટવા જેવી ઘટનાઓની આવૃત્તિમાં વધારો કરવા માટેનું બીજું કારણભૂત પરિબળ હોઈ શકે છે.
2019ના અભ્યાસ મુજબ, હિંદુ કુશ હિમાલયમાં આબોહવા પરિવર્તનનો ઉકેલ લાવવા: પર્વતોમાં ઝડપી ઉષ્ણતા અને વધતી જતી ઉષ્ણતા, “ભવિષ્યમાં, જો ગ્લોબલ વોર્મિંગને 1.5°C રાખવામાં આવે તો પણ, હિંદુ કુશ હિમાલય (HKH) પ્રદેશમાં ગરમી વધશે. ઓછામાં ઓછું 0.3°સે વધારે અને ઉત્તર પશ્ચિમ હિમાલય અને કારાકોરમમાં ઓછામાં ઓછું 0.7°સે વધારે રહેવાની શક્યતા છે. અભ્યાસ એ પણ નોંધે છે કે, “છેલ્લા પાંચથી છ દાયકાઓથી, HKH એ ભારે ગરમ ઘટનાઓનું વધતું વલણ દર્શાવ્યું છે; ભારે ઠંડીની ઘટનાઓનું વલણ ઘટી રહ્યું છે.”
ક્લાઈમેટ ચેન્જ પરની આંતરસરકારી પેનલ કહે છે કે વધતા તાપમાનને કારણે હિમાલયમાં ગ્લેશિયર ઝડપથી પીગળી રહ્યા છે. આઇપીસીસીના છઠ્ઠા મૂલ્યાંકન અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, “તમામ પરિસ્થિતિઓમાં પૂર, ભૂસ્ખલન અને તળાવ ફાટી નીકળવાના સંભવિત કાસ્કેડિંગ પરિણામો સાથે મોટા પર્વતીય પ્રદેશોમાં અતિશય વરસાદ વધવાનો અંદાજ છે.”
નિષ્ણાતો શું કહે તે પણ જાણો.
અમે અમારા નિષ્ણાંત, આબોહવા વૈજ્ઞાનિક ડો પાર્થ જે દાસનો સંપર્ક કર્યો. તેમણે આ વિષય પર શું કહ્યું તે અહીં છે:
સમગ્ર હિમાલયના પ્રદેશ (પશ્ચિમ અને પૂર્વીય બંને)માં વાદળ ફાટવું એ નિર્ણાયક હાઇડ્રોમેટિયોલોજિકલ ઘટના છે કારણ કે મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં તે વિનાશક ફ્લેશ પૂર તરફ દોરી જાય છે. તીવ્ર ભેજ ધરાવતા વાદળોની રચનાની જટિલ પદ્ધતિ અને અનુકૂળ વાતાવરણીય પરિસ્થિતિઓના સમૂહ હેઠળ ઘનીકરણના અત્યંત ઝડપી દરની આગાહી કરવી મુશ્કેલ છે. જો કે, ડોપ્લર વેધર રડાર (DWR) જેવી અદ્યતન તકનીકોનો ઉપયોગ કરીને વાદળ વિસ્ફોટનો અનુભવ કરવાનો ભૂતકાળનો રેકોર્ડ ધરાવતા વિસ્તારોની સિનોપ્ટિક પરિસ્થિતિઓનું નિરીક્ષણ કરવું શક્ય છે.
ભારત સરકાર (મુખ્યત્વે IMD અને NDMA) તમામ મહત્વના તીર્થયાત્રાના માર્ગો અને પર્વતીય પ્રદેશોના વિસ્તારોમાં DWR સહિત અત્યાધુનિક ઉચ્ચ ઘનતાવાળા હાઇડ્રો-મેટિરોલોજીકલ ગેઇંગ સ્ટેશનો સ્થાપિત કરવા અને લેન્ડ સ્લાઇડ, ભારે વરસાદ જેવા જોખમોનું ચોવીસ કલાક મોનિટરિંગ પ્રદાન કરવા માટે સારી કામગીરી કરી શકે છે. વાદળ વિસ્ફોટ અને સંભવિત ભૂસ્ખલન તળાવ ફાટી નીકળેલા પૂર અને ગ્લેશિયલ લેક ફાટી નીકળેલા પૂર સહિત. સ્થાનિક લોકો, તીર્થયાત્રીઓ, સરકાર, સંરક્ષણ દળો અને આવા માર્ગો અને વિસ્તારોના અન્ય વપરાશકર્તાઓને આવા જોખમોની સંભાવનાની મહત્તમ શક્ય ચોકસાઈ માટે વહેલી ચેતવણી સાથે ચેતવણી આપવી જોઈએ જેથી તેઓ માનવીય હિલચાલ અને અકસ્માતો ટાળવા માટે જરૂરી પ્રતિબંધો વિશે યોગ્ય નિર્ણય લઈ શકે. જાનહાનિ અને આપત્તિના જોખમને ઘટાડે છે.
વાદળ ફાટવાના જાણીતા કિસ્સાઓ સહિત ભારે વરસાદ પ્રેરિત અચાનક પૂરની આવી તમામ ઘટનાઓની સંપૂર્ણ વૈજ્ઞાનિક તપાસ સંબંધિત રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારની એજન્સીઓ દ્વારા નિયમિતપણે થવી જોઈએ. આ વધુ માહિતી ભેગી કરવામાં મદદ કરશે અને આ મહત્વપૂર્ણ કુદરતી ઘટનાઓ વિશે જ્ઞાન નિર્માણમાં યોગદાન આપશે.
ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને તેના પરિણામે વૈશ્વિક અને પ્રાદેશિક આબોહવામાં આવતા ફેરફારોને કારણે વાદળ ફાટવાની શક્યતા વધુ તીવ્ર અને વારંવાર થવાની સંભાવના વૈજ્ઞાનિક રીતે ખૂબ જ બુદ્ધિગમ્ય છે. પરંતુ ક્લાઉડ બર્સ્ટ ક્યારે બને છે તે ઓળખવું અથવા આગાહી કરવી મુશ્કેલ હોવાથી, અમારી પાસે ઘટનાઓના આ વર્ગ પર પૂરતી માહિતી અથવા લાંબા ગાળાનો ડેટાબેઝ નથી. તેથી નિર્ણાયક રીતે કહેવું યોગ્ય નથી કે હિમાલયમાં વાદળ ફાટવાની સંખ્યા વધી રહી છે. જો કે, સંશોધન આબોહવા પરિવર્તનના પરિણામે ભારે વરસાદની ઘટનાઓમાં વધારો સૂચવે છે, તે સંભવિત છે કે વાદળ વિસ્ફોટ પણ આબોહવા પરિવર્તનને કારણે વધુ તીવ્રતા અને આવર્તન સાથે થઈ શકે છે.
