ભારતનું નવું ફોરેસ્ટ બિલ દેશના જંગલોને કેવી રીતે જોખમમાં મૂકશે!!!

લોકસભાએ 26 જુલાઈના રોજ ફોરેસ્ટ (સંરક્ષણ) સુધારા બિલ 2023ને મંજૂરી આપી હતી અને આ બિલ લાંબી ઊંડી ચર્ચા વગર પારિત થયું હતું. પર્યાવરણ સમિતિના સભ્યો અને રાજ્યોના મંતવ્યો અસંમત હોવા છતાં કે આ બિલ હાલના જંગલોના સંરક્ષણ અને જાળવણીના માપદંડોને પૂરું પાડતું નથી, સરકારની ભલામણો ગયા અઠવાડિયે સંયુક્ત સંસદીય સમિતિના અહેવાલ દ્વારા સર્વસંમતિથી મંજૂર કરવામાં આવી હતી જેણે સરકારના તમામ સુધારાઓને સ્વીકાર્યા હતા. રજુ કરાયેલ અહેવાલમાં લાગુ પડતી વણઉકેલાયેલી સમસ્યાઓના સંદર્ભમાં કોઈ ભલામણો કરવામાં આવી નથી. મંત્રાલયે અગાઉ સલાહ આપી હતી કે વન (સંરક્ષણ) અધિનિયમ 2021 મુજબ કુદરતી રીતે જંગલોની સુરક્ષા માટેની જોગવાઈ ઉમેરવામાં આવે, પરંતુ બિલમાં તેનો ઉલ્લેખ થયો નથી.

બિલમાં કયા ફેરફારોની દરખાસ્ત છે?

• 29 માર્ચે, FCA માં સુધારો કરવા માટે ફોરેસ્ટ (સંરક્ષણ) સુધારા  બિલ 2023 (FCAB) લોકસભામાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. રાજ્યસભાની આઠ સમિતિઓમાંથી એક સમિતિમાં મોકલવાને બદલે એટલે કે વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજી, પર્યાવરણ અને જંગલોની સ્થાયી સમિતિને બદલે બિલને સંસદની સંયુક્ત સમિતિને મોકલવામાં આવ્યું હતું. સંસદના ચોમાસુ સત્ર પહેલા સંયુક્ત સમિતિએ તેનો અહેવાલ અને ભલામણો રજૂ કરવાની હતી.
• ફોરેસ્ટ કન્ઝર્વેશન (એમેન્ડમેન્ટ) બિલ દ્વારા ભારતના વન કાયદામાં નોંધપાત્ર સુધારા કરવાની દરખાસ્ત છે. આ બિલનો ઉદ્દેશ્ય “જંગલ”ની મૂળભૂત વ્યાખ્યા સાથે શરૂ કરવાનો છે જે સુપ્રીમ કોર્ટે 12મી ડિસેમ્બર, 1996ના રોજ જણાવી હતી. તે ફોરેસ્ટ ક્લિયરન્સ પ્રક્રિયાના મહત્વ અને કોઈપણ જંગલ વિસ્તારમાં કરવામાં આવનાર પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપતા પહેલા વન અધિકારોની પુષ્ટિ કરવાની જરૂરિયાતને દર્શાવે છે. સાદા શબ્દોમાં, આનો અર્થ એ છે કે હાલનુ બિલ કોઈપણ પરમિટની જરૂર વગર બિલ્ડીંગ માટે જંગલની ભૂમિ ભાગના વિશાળ વિસ્તારોને બદલવાની પરવાનગી આપે છે. વધુમાં, તે હાલના વન કાયદાઓ સાથે મતભેદ કરશે. 1980ના ફોરેસ્ટ કન્ઝર્વેશન એક્ટ દ્વારા સંરક્ષિત કરાયેલા 28% જંગલની જમીનના રક્ષણાત્મક કવચને હાલના બિલ થકી તે જંગલની મૂળ વ્યાખ્યાને વ્યાખ્યાયિત કરતું નથી. 
• આ બિલ ઉદ્યોગોના વિસ્તરણ અને જંગલની જાળવણી વચ્ચેના સંતુલનમાં ઊભી થનાર જટિલ મુશ્કેલીઓને દર્શાવે છે. 1980 નો વન (સંરક્ષણ) અધિનિયમ એ પાયાનો કાયદો છે કે જે રાજ્યોને ઉદ્યોગોના વિસ્તરણ ઉપર નિયંત્રિણ લાદવા અને ઔદ્યોગિક પરિસરો પર દંડ લાદવા માટે અધિકૃત કરે છે, પછી ભલે ઉદ્યોગો ખૂબ મોટા પ્રમાણમાં જંગલની જમીનો અને ભૂમિભાગોને હડપવા માંગતા હોય. 

આ બિલ ભારતના જંગલોની પર્યાવરણીય સુરક્ષાને નબળું પાડશે :

• ગયા અઠવાડિયે, JPC એ ફોરેસ્ટ (સંરક્ષણ) સુધારા બિલ 2023 પરનો તેનો અહેવાલ સંસદમાં રજુ કર્યો, જેમાં તેણે સરકારના દરેક પ્રસ્તાવિત સંશોધન કલમો પર ચર્ચા કરી. વિધેયકને ફરિયાદો અને ભલામણો સાથે 1,300 થી વધુ પ્રતિભાવો પ્રાપ્ત થયા હતા. જ્યારે અહેવાલમાં આમાંની અસંખ્ય ફરિયાદો અને તેના પર પર્યાવરણ મંત્રાલયની પ્રતિક્રિયા શામેલ છે, તેમાં સમિતિના વિચારો અને તારણો શામેલ નથી. મણિપુરમાં હિંસા પર વિપક્ષના સતત દેખાવો છતાં લોકસભામાં બિલ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં માત્ર થોડા સાંસદોએ ચર્ચામાં ભાગ લીધો હતો. હાઉસ ઓફ રિપ્રેઝન્ટેટિવ્સની બહુમતી થકી બિલને મંજૂરી મળી હતી.
• મીનાક્ષી કપૂર, ફ્રીલાન્સ પર્યાવરણ સંશોધક કે જેઓ ઇકોલોજીકલ ક્લિયરન્સ પ્રક્રિયાઓમાં નિષ્ણાંત છે તેઓ કહે છે કે, “એક તરફ, નિયમો વન ક્લિયરન્સ પ્રક્રિયાને પ્રોજેક્ટ મંજૂર થાય તે પહેલાં વન અધિકારો સુનિશ્ચિત કરવાની જરૂરિયાતને બાજુ પર મૂકી દે છે. બીજી તરફ, બિલ અમુક પ્રોજેક્ટ્સને પ્રક્રિયામાંથી સંપૂર્ણપણે મુક્તિ આપવાનો પ્રસ્તાવ મૂકે છે.”
• તેણીએ ઉમેર્યું, “આ કોઈપણ પરવાનગી વિના જંગલના વિશાળ વિસ્તારોને ડાયવર્ઝન માટે ખોલે છે અને અન્ય વન કાયદાઓ સાથે સંઘર્ષ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.”
• ટિપ્પણીઓ સબમિટ કરનારા કેટલાક નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, તેમના મુદ્દાઓને કાં તો યોગ્ય રીતે સંબોધવામાં આવ્યા ન હતા અથવા તેમની સંપૂર્ણ અવગણના કરવામાં આવી હતી. “કોઈપણ ચિંતા, ટીકા કે ભલામણો બોર્ડ પર લેવામાં આવી નથી, અથવા તો સમિતિ અને મંત્રાલય દ્વારા યોગ્ય વિચારણા કરવામાં આવી નથી, જે લોકશાહી પ્રક્રિયાને નબળી પાડે છે. ટિપ્પણીઓને આમંત્રિત કરવાની આખી કવાયત અર્થહીન લાગે છે,” પ્રેરણા સિંઘ બિન્દ્રા , પીએચડી વિદ્વાન અને વન્યજીવ સંરક્ષણવાદીએ જણાવ્યું હતું કે, જેમણે IFS અધિકારી પ્રકૃતિ શ્રીવાસ્તવ સાથે મળીને સમિતિને રજૂઆત કરી હતી કે બિલને રદ કરવામાં આવે. “જો રિપોર્ટમાં ચિંતાઓ ટાંકવામાં આવી હોય, તો પણ તેમને મનની યોગ્ય એપ્લિકેશન વિના બરતરફ કરવામાં આવી છે.”

આબોહવા અને પર્યાવરણની અસરો

• વનીકરણએ એવી જગ્યાએ જંગલની રચના કરવાનું છે જે અગાઉ કોઈપણ વૃક્ષના આવરણ વિના હતું. સમગ્ર વિશ્વમાં આબોહવા પરિવર્તનને ઘટાડવાની દ્રષ્ટિએ આ વધુને વધુ લોકપ્રિય પદ્ધતિઓમાંની એક બની રહી છે. વૃક્ષો કાર્બનને શોષી લેતા હોવાથી, વૃક્ષોથી ભરેલું જંગલ કાર્બન સિંક તરીકે કામ કરી શકે છે.
• વનીકરણને વ્યાપક રીતે બે પ્રકારમાં વિભાજિત કરી શકાય છે- કુદરતી રીતે પુનર્જીવિત જંગલો અને વૃક્ષારોપણના જંગલો. ભારતમાં, જ્યારે બિન- ઉપયોગઈ માટે જંગલની જમીનનું વર્ગીકરણ કરવામાં આવે છે ત્યારે વાવેતરના જંગલો મુખ્યત્વે વળતર આપનારી વનીકરણના સ્વરૂપમાં સ્થાપિત થાય છે.
• નિષ્ણાતોના મતે, કુદરતી જંગલો કાર્બનને શોષવા માટે કૃત્રિમ રીતે કરાયેલ   વૃક્ષારોપણના જંગલો કરતાં વધુ અસરકારક છે જે સામાન્ય રીતે સમાન વય અને સમાન જાતિના હોય છે. નિષ્ણાતોએ શોધી કાઢ્યું છે કે મોનોકલ્ચર પ્લાન્ટેશન (મોટાભાગે વળતરયુક્ત વનીકરણના કિસ્સામાં કરવામાં આવે છે) કાર્બન એકાઉન્ટિંગ પરિપ્રેક્ષ્યની દ્રષ્ટિએ જૂના-વૃદ્ધિવાળા જંગલની જટિલ જૈવવિવિધતાને ક્યારેય વળતર આપવા સક્ષમ નથી. તેથી, માત્ર વનીકરણ દ્વારા વળતર મેળવવા માટે મોટા પાયે વન રૂપાંતરણની લાંબા ગાળાની પર્યાવરણીય અને આબોહવાની અસરોને જોવાની જરૂર છે. 
• વર્લ્ડ રેઈનફોરેસ્ટ મૂવમેન્ટ દ્વારા ‘ભારતમાં વળતર આપનાર વનીકરણ‘ના 2019ના અભ્યાસ મુજબ, ‘વળતરજનક વનીકરણ એ એક જ જગ્યાએ વનનાબૂદીને અન્યત્ર ‘વળતર’ આપવા સક્ષમ હોવાનો દાવો કરીને લાયસન્સ આપવાની પદ્ધતિ છે.’અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે વળતરયુક્ત વનીકરણ ‘મોટા કોર્પોરેશનો દ્વારા ભારતમાં જંગલો પરના અતિક્રમણને વેગ આપે છે, 1980ના વન (સંરક્ષણ) અધિનિયમ હેઠળ સંસ્થાકીય વનનાબૂદી (વન ડાયવર્ઝન) લાઇસન્સ આપવાની અગાઉની પ્રક્રિયાને ચાલુ અને વિસ્તૃત કરે છે.’અભ્યાસમાં તારણ આવ્યું છે કે ‘સમુદાય એ નક્કી કરવું જોઈએ કે કોઈ પણ જંગલોને સંપૂર્ણપણે વાળવાની જરૂર છે કે નહીં. જો અને જ્યારે કોઈ સમુદાય ડાયવર્ઝનનો નિર્ણય લે છે, ત્યારે તે કોઈપણ શમન કવાયતના નિયંત્રણમાં હોવું જોઈએ, આજીવિકા માટે જરૂરી વપરાશ અને ઉપયોગ જાળવવાની નજર સાથે.’
• ઉપરાંત, કેન્દ્ર સરકાર માત્ર વન (સંરક્ષણ) સુધારા વિધેયક, 2022 રજૂ કરવાની યોજના નથી, જે પર્યાવરણની દ્રષ્ટિએ ગંભીર અસરો ધરાવતું હોવાનું જણાય છે પણ પર્યાવરણના સંરક્ષણ સાથે જોડાયેલા ત્રણ કાયદાઓમાં સુધારો કરવાની પણ યોજના ધરાવે છે – પર્યાવરણ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1986, પાણી (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1974 અને વાયુ (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1981. ગુનેગારોને હવે જેલની સજા નહીં થાય પરંતુ મોટા નાણાકીય દંડની શરતોમાં ચૂકવણીની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે જે નિષ્ણાતો માને છે. ‘પ્રદૂષિત-અને-પગાર’ વલણને પ્રોત્સાહિત કરો જે પર્યાવરણ માટે ક્યારેય સારું ન હોઈ શકે.
• ભારતમાં, ઔદ્યોગિક અને આંતરમાળખાકીય પ્રોજેક્ટ્સમાં જંગલની જમીનનું રૂપાંતર  સતત થઈ રહ્યું છે, જો કે દેશે એવી પ્રતિજ્ઞા લીધી છે કે “2.5-3 બિલિયન ટન કાર્બન ડાયોક્સાઇડનો (સંચિત કાર્બન) કાર્બન સિંક બનાવવાનું વચન આપ્યું છે, જે 2030 સુધીમાં વધારાના જંગલ અને વૃક્ષોના આવરણ દ્વારા કરવામાં આવશે જેને યુનાઈટેડ નેશન્સ ફ્રેમવર્ક કન્વેન્શન ઓન ક્લાઈમેટ ચેન્જ (પેરિસ એગ્રીમેન્ટ 2015)માં ઓક્ટોબર 2016માં કરવામાં આવેલ ઉદ્દેશિત રાષ્ટ્રીય નિર્ધારિત યોગદાન (INDC) માં સબમિટ કરવામાં આવેલ છે.

સંદર્ભ –

1. https://indiankanoon.org/doc/298957
2. https://indianexpress.com/article/opinion/editorials/express-view-on-forest-conservation-act-amendments-missing-the-woods-8864256/
3. https://fsi.nic.in/forest-report-2021-details
4. https://www.thehindu.com/opinion/editorial/green-washing-the-hindu-editorial-on-amendments-and-the-forest-conservation-amendment-bill-2023/article67067924.ece
5. https://www.indiatimes.com/news/north-east/the-forest-conservation-amendment-bill-proposes-radical-changes-this-is-why-the-northeast-is-protesting-610553.html
6. https://www.thehindu.com/news/national/other-states/houses-and-buses-burnt-in-separate-incidents-of-violence-in-manipur/article67122312.ece
7. https://india.mongabay.com/2023/07/controversial-forest-amendment-bill-passed-in-lok-sabha-but-key-questions-remain-unanswered/
8. https://twitter.com/prernabindra/status/1686284925270413313?s=20
9. https://thewire.in/government/despite-criticism-forest-conservation-amendment-bill-gets-jpc-nod