अ‍ॅमेझॉन पर्जन्यवन, त्वरेने उबदार होत असलेल्या जगात, त्याच्या अग्र बिंदूवर कसे पोहोचत आहे

सूज मेरी जेम्सद्वारे

‘आपल्या ग्रहाची फुफ्फुसे” नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. 

अ‍ॅमेझॉन पर्जन्यवन, जे त्याच्या समृद्ध जैवविविधतेसाठी ओळखले जाते, त्याकग्य आतमध्ये जवळपास 76 बिलियन टन कार्बन साठलेला आहे. अ‍ॅमेझॉनमधील झाडे दिवसाला 20 बिलियन टन पाणी वातावरणात सोडतात, आणि अशाप्रकारे जागतिक आणि प्रादेशिक कार्बन आणि जल चक्रात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. 

पण आज हे वन चिंताजनक वेगाने कमी होत चालले आहे.

अ‍ॅमेझॉन पर्जन्यवनाचे महत्व

2.5 दशलक्ष चौरस मैल पेक्षा जास्त क्षेत्र व्यापलेले जगातील सर्वात मोठे उष्णकटिबंधीय पर्जन्यवन- जे गयाना, सुरीनाम, फ्रेंच गिनी, गयाना, पेरू, व्हेनेझुएला, इक्वेडोर आणि बोलिव्हिया पर्यंत पसरलेले  आहे, ते जगातील एकूण प्रजातींच्या 10% पेक्षा जास्त प्रजातींचे जलाशय आहे आणि अनेक स्वदेशी समूहांचे निवासस्थान आहे. पृथ्वीवरील संवहनी वनस्पती प्रजातीच्या 18% , पक्ष्यांपैकी 14% पक्षी, सस्तन प्राण्यांपैकी 9%  प्राणी, उभयचर प्राण्यांच्या 8% प्राणी आणि 18% उष्णकटिबंधीय मासे अॅमेझॉनमध्ये आढळतात. असे मानले जाते की सुमारे 90% जैवविविधता अद्याप ओळखल्या गेलेल्या नाहीत आणि त्यात प्रदेशविशिष्टता खूप जास्त आहे. जागतिक वन्यजीव निधीच्या अहवालानुसार, ज्याला “लिव्हिंग अॅमेझॉन रिपोर्ट 2022” असे म्हटले जाते, त्या अहवालानुसार सुमारे 47 दशलक्ष लोक अॅमेझॉनवर अवलंबून आहेत ज्यात 51 भिन्न गटांमधील 2.2 दशलक्ष स्थानिक लोकांचा समावेश आहे, त्यापैकी 66 एकाकी किंवा अतिशय कमी संपर्कात रहात आहेत.

हवामान नियमनात योगदान

अॅमेझॉन पृथ्वीच्या हवामानाचे नियमन करण्यात मदत करते. बायोमची पर्यावरणीय रचना आणि दक्षिण अमेरिकेच्या विषुववृत्तीय प्रदेशातील त्याचे, अटलांटिक महासागर आणि अँडीज दरम्यानचे स्थान – संपूर्ण खंडात अनुकूल हवामान परिस्थितीचे जलविज्ञान इंजिन तयार करते. वनांना “महाकाय एअर कंडिशनर” असे म्हटले जाऊ शकते कारण ते जमिनीतून पाणी काढण्यासाठी आणि बाष्पीभवनाद्वारे उच्च उंचीवर घेऊन जाण्यासाठी जैविक पंप म्हणून काम करतात, आणि अॅमेझॉनच्या ‘उडणाऱ्या नद्या’ तयार करतात, जिथे जेथे ते थंड होऊन द्रवीभूत होतात आणि पाऊस बनतात, अशाप्रकारे ते वातावरण आणि जमीनीदरम्यान ऊर्जा आणि आर्द्रता  याच्या हस्तांतरणाचे  नियमन करतात. 

अॅमेझॉनची जलविज्ञान कार्ये आणि तिची परिसंस्था जागतिक हवामान स्थिर करण्यात योगदान देतात कारण त्यांच्याकडे त्यांच्या मातीत आणि वनस्पतींमध्ये 150-200 अब्ज टन कार्बन (367 ते 733 GtCO2 समतुल्य) तयार करण्याची क्षमता आहे. अॅमेझॉन गमावणे म्हणजे 1.5°C हवामानाचे उद्दिष्ट साध्य करण्याची संधी गमावण्यासारखे आहे कारण तापमानवाढीची ती पातळी राखण्यासाठी आपल्या ग्रहासाठी आवश्यक असलेले कार्बन बजेट 360 आणि 510 GtCO2 दरम्यान असण्याचा अंदाज आहे.

पर्जन्यवनाद्वारे सामना करावे लागत असलेले धोके 

दुर्दैवाने, अदम्य वाळवंट त्याच्या जैवविविधतेसाठी आणि पारंपारिक समुदायांसाठी अशा दोन्हींसाठी विविध प्रकारचे दबाव आणि धोके सहन करते. पर्यावरण संरक्षण आणि शाश्वत विकासाचा पाठपुरावा करण्यामध्ये नागरी समाज आणि सरकारचा सहभाग अजूनही संदिग्ध आहे, कारण संरक्षणापेक्षा आर्थिक लाभाला प्राधान्य दिले जाते.

नाजूक इकोसिस्टममध्ये असंख्य जंगलातील आग आणि जंगलतोड पाहिली गेली आहेत, बहुतेक मानवी हस्तक्षेपाशी संबंधित आहेत. मोठ्या प्रमाणावर शेती आणि पशुपालन, हवामान बदलासह पायाभूत सुविधा आणि शहरी वाढ, नुकसानकारक वृक्षतोड आणि खाणकाम, यामुळे जंगलाचा ऱ्हास वाढला आहे. ब्राझिलियन नॅशनल स्पेस अँड रिसर्च इन्स्टिट्यूट (INPE) नुसार, 1 ऑगस्ट 2021 ते 31 जुलै 2022 दरम्यान- सुमारे 11,568 चौरस किलोमीटर (1,466 चौरस मैल) जंगल जमीन साफ ​​करण्यात आली आहे आणि सुमारे 33.116 आग लागण्याची ठिकाणे ओळखली गेली आहेत.

असा अंदाज आहे की अॅमेझॉनच्या जंगलांपैकी 18% जंगल इतर उपयोगांसाठी (जसे की गुरेढोरे पालन, शेती, जमीन बळकावणे आणि आग) आणि अतिरिक्त 17% निकृष्टतेसाठी रूपांतरित केले गेले आहे. RAISG अहवालात दावा करण्यात आला आहे की, अॅमेझॉनच्या 84% जंगलतोडीसाठी कृषी क्रिया थेट जबाबदार आहेत (अतिक्रमण आणि जंगलातील आग थेट कृषी सीमांच्या विस्ताराशी संबंधित आहेत), तर अॅमेझॉन पर्जन्यवनामध्ये गुरांच्या पालनातून होणारी जंगलतोड जवळपास 2% वार्षिक जागतिक CO2 उत्सर्जनासाठी कारणीभूत असल्याचे म्हटले आहे.

ब्राझीलचे माजी अध्यक्ष, जैर बोल्सोनारो यांनी, ब्राझीलच्या अनेक पर्यावरण संरक्षण आणि देखरेख एजन्सींचे महत्व कमी करणारी धोरणे लागू केली होती, ज्यामुळे अ‍ॅमेझॉन पर्जन्यवनामध्ये जंगलतोड आणि आगीत वाढ झाली. बोल्सोनारोच्या अंतर्गत, ब्राझिलियन अ‍ॅमेझॉनने 15 वर्षांतील सर्वाधिक जंगलतोड दर अनुभवला. पशुपालन आणि सोया शेतीसाठी जमीन मोकळी करण्यासाठी अ‍ॅमेझॉनमध्ये जंगलतोडीनंतर जाणूनबुजून आग लावली जाते. 2021 मध्ये ब्राझीलमध्ये 44,000 हेक्टर (109,000 एकर) पेक्षा जास्त जंगल जाळले गेले. 2021 च्या अभ्यासानुसार, “वाढ आणि क्षय आणि आग यांच्या समतोलात व्यत्यय” हे ब्राझिलियन अ‍ॅमेझॉनच्या शोषणापेक्षा जास्त कार्बन उत्सर्जनाची प्राथमिक करणेआहेत.

पुन्हा निर्माण करण्यासाठी लवचिकता गमावणे

अॅमेझॉनमधील दशकांची जंगलतोड आणि आगीच्या घटना आणि सोबत जागतिक हवामान संकट, यामुळे कोरडा ऋतू वाढला आहे आणि महादुष्काळांची वारंवारता वाढली आहे, ज्यामुळे फीडबॅक लूप तयार झाले आहे जे जंगलांचे नुकसान करते.  मोठे क्षेत्र हे विरळ वृक्षाच्छादित क्षेत्रामध्ये बदलू शकते, जे उष्णकटिबंधीय जंगलांपेक्षा वातावरणातून कार्बन डायऑक्साइड काढून टाकण्यास अतिशय कमी प्रभावी आहे.

खाणकाम आणि तेल काढणे हे जंगलतोड आणि ऱ्हासास प्रेरणा देणारी आणखी एक शक्ती आहे. सुमारे 17% वनक्षेत्र खाणकामासाठी वापरले जाते आणि 9.4% (80 दशलक्ष हेक्टर) तेलबिया शेतीने  व्यापलेले आहे. असे आढळून आले आहे की या भागातील तापमान 1.2 अंशांनि वाढले आहे. अहवालाने असा निष्कर्ष काढला आहे की सुमारे 2007 च्या मॉडेल अंदाजांच्या तुलनेत, हे ग्रहाच्या सर्वात असुरक्षित क्षेत्रांपैकी एक आहे, ज्यात 90% पेक्षा जास्त प्रजाती अशा तापमानास सामोऱ्या जात आहेत जे यापूर्वी त्यांनी कधीही अनुभवले नव्हते.

खाणकाम आणि कृषी प्रदूषण आणि गैर-नेटिव्ह प्रजातींचा प्रवेश यामुळे गोड्या पाण्याच्या परिसंस्थेमध्ये लक्षणीयरीत्या व्यत्यय आला आहे. यामुळे, सुमारे एक तृतीयांश प्रजाती नामशेष होण्याचा धोका आहे आणि 80 आधीच नामशेष घोषित करण्यात आल्या आहेत. Earth.org वर प्रकाशित झालेल्या एका लेखातून असे दिसून आले आहे की सुमारे आठ देशी प्रजाती- गोल्डन लायन टॅमरिन, जग्वार, अॅमेझॉन रिव्हर डॉल्फिन, जायंट ऑटर, उकारी मंकी, हायसिंथ मॅकॉ, साउथ अमेरिकन तापी आणि पॉयझन डार्ट फ्रॉग या लुप्तप्राय प्रजाती मानल्या जातात आणि तत्काळ उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. खूप उशीर होण्यापूर्वी घेतले पाहिजे.

अमेझोनिअन प्रदेशातील 847 दशलक्ष हेक्टर क्षेत्रामध्ये, त्यातील 26% जंगले जंगलतोड आणि ऱ्हासाची चिन्हे दर्शवितात, 20% क्षेत्राने अपरिवर्तनीय नुकसान अनुभवले आहे आणि 6% क्षेत्राची गंभीर हानी झाली आहे. INPE च्या मते, गेल्या वर्षी सुमारे 12.2 दशलक्ष चौरस किलोमीटर (4.7 दशलक्ष चौरस मैल) पर्जन्यवन साफ ​​करण्यात आले. सध्या, 20 प्रस्तावित रस्ते प्रकल्प आणि 400 हून अधिक कार्यान्वित किंवा प्रस्तावित धरणांसह 600 हून अधिक पायाभूत सुविधा प्रकल्प अमेझोनियन नद्यांवर कार्यरत आहेत.

यामुळे, परिसंस्था तिच्या “अगर बिंदूच्या” जवळ येत आहे, त्या वेळी ते ओल्या पर्जन्यवनातून  कोरड्या सवानामध्ये बदलण्याची शक्यता आहे आणि यापुढे सध्याच्या जैवविविधतेला समर्थन देण्यास सक्षम असणार नाही. पेरू, कोलंबिया, व्हेनेझुएला आणि इक्वेडोरमध्ये – बोलिव्हिया आणि ब्राझीलच्या अ‍ॅमेझॉन प्रदेशात सावनीकरणात लक्षणीय बदल दिसून येतो- 90% परिवर्तनाचा वाटा आहे.

कार्बन स्त्रोतामध्ये बदलत आहे

नुकत्याच झालेल्या एका अभ्यासातून असे दर्शविले आहे की जंगलाच्या महत्वपूर्ण नुकसानीमुळे, अ‍ॅमेझॉनचे जंगल आता कार्बनचा स्रोत म्हणून काम करीत आहे याचा अर्थ जंगलतोड आणि हवामान बदलामुळे जंगल स्वतःच कार्बन उत्सर्जित करीत आहे. परंतु स्थानिक लोकांद्वारे व्यवस्थापित केलेले काही प्रदेश 2001-2021 पासून मजबूत निव्वळ कार्बन सिंक दर्शवतात, ज्यामुळे दरवर्षी निव्वळ 340 दशलक्ष टन CO2 काढून टाकले जाते. 

INPE च्या शास्त्रज्ञांच्या नेतृत्वाखालील संशोधकांनी 2010 आणि 2018 दरम्यान 590 विमान उड्डाणपूल वापरून अ‍ॅमेझॉनच्या वर 4,500 मीटर पर्यंत कार्बन डायऑक्साइड आणि कार्बन मोनोऑक्साइडचे प्रमाण मोजले. तेंव्हा असे आढळून आले की अ‍ॅमेझॉनच्या पूर्वेकडील भागांमध्ये होणारे एकूण कार्बन उत्सर्जन हे पश्चिमेकडील भागांमाडे होणाऱ्या कार्बन उत्सर्जनापेक्षा जास्त होते कारण तेथील लोकसंख्येच्या उच्च केंद्रकरणामुळे पूर्व अ‍ॅमेझॉनवर वृक्षतोड आणि गुरेढोरे वाढली होती, विशेषतः आग्नेय भागात. याचे कारण झाडे ही “लवचिकता गमावण्याची” चिन्हे दर्शवतात कारण त्यांना दुष्काळ, आग आणि जंगलतोड यांच्या परिणामातून सावरण्यासाठी खूप वेळ लागतो. आणि जर ते सतत सुरूच राहिले तर ते “डायबॅक” ला चालना देईल. तो गंभीर बिंदू कधी गाठला जाईल हे स्पष्ट नाही, परंतु एकदा तो पोहोचला की अ‍ॅमेझॉन एक सवाना होईल, गवताळ प्रदेश आणि झाडे यांचे मिश्रण असलेले एक अतिशय वैविध्यपूर्ण निवासस्थान.

अ‍ॅमेझॉनमध्ये साठवलेला बराचसा कार्बन वातावरणात सोडला जाईल. यामुळे तापमान आणि आर्द्रतेचा ताण वाढेल, विशेषतः कोरड्या हंगामादरम्यान. कार्बन साठवण्याच्या आणि शोषून घेण्याची पर्जन्यवनांची क्षमता, कोरड्या ऋतूंच्या तीव्रतेने तसेच जंगलतोड आणि वणव्याच्या उच्च दरांमुळे गंभिररीतीने प्रभावित झाली आहे. शास्त्रज्ञांचा असा अंदाज आहे की अ‍ॅमेझॉनची 20% जंगलतोड केल्यास 90 अब्ज टन पेक्षा जास्त CO2 वातावरणात सोडला जाईल ज्यामुळे जंगलाचे सवानामध्ये रूपांतर होईल आणि संपूर्ण दक्षिण अमेरिकेतील पावसात अडथळा निर्माण होईल. बोलिव्हिया आणि ब्राझील, जे Amazon द्वारे सर्वात जास्त प्रभावित आणि रूपांतरित झालेली राष्ट्रे आहेत, ती राष्ट्रे या बदलांची स्पष्ट चिन्हे प्रदर्शित करतात. बोलिव्हियामध्ये पावसाचे प्रमाण 17% कमी झाले आहे तर तापमान 1 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्तने वाढले आहे.

स्थानिक समूहांचे नशीब

अ‍ॅमेझॉन रेनफॉरेस्टच्या सद्यस्थितीमुळे केवळ वनस्पती आणि प्राणीच नव्हे तर स्थानिक समूहांनाही गंभीर आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. असा अंदाज आहे की पहिल्या मानवी वसाहती सुमारे 32,000 ते 39,000 वर्षांपूर्वी होत्या. तेव्हापासून, रहिवाशांनी जे जीवन तयार केले ते यशस्वीरित्या पर्जन्यवनांचे फायदे आणि मर्यादा संतुलित करतात. 

संपर्क नसलेले स्थानिक समूह (“स्वैच्छिक अलगावमधील स्थानिक लोक” म्हणून ओळखले जाणारे) अजूनही अमेझोनियाच्या सर्व नऊ देशांमध्ये अस्तित्वात असून बहुतांश ब्राझीलमध्ये केंद्रित झाले आहेत आणि त्यांना बेकायदेशीर आणि हेतुपुरस्सर लावलेल्या आगीचा धोका आहे. अन्न, औषध आणि निवारा यासह त्यांच्या सर्व गरजांसाठी जंगलावर पूर्ण विसंबून राहिल्यामुळे, “संपर्क नसलेले स्थानिक लोक” हे जंगलतोड आणि आगीचा सर्वाधिक धोका असलेल्या लोकांपैकी आहेत. जंगलतोडीमुळे त्यांना त्यांची घरे सोडण्यास आणि त्यांच्या क्षेत्राबाहेरील लोकांच्या संपर्कात येण्यास भाग पाडू शकते. यामुळे त्यांना अशा संक्रमणांचा सामना करावा लागतो ज्यांच्या विरूद्ध त्यांची प्रतिकारशक्ती कमी असते किंवा अजिबात नसते.

सर्व्हायव्हल इंटरनॅशनलच्या मते, चार संपर्क नसलेले समूह (संपर्क नसलेले बनानल आयलंडमधील अवा लोक, अररिबोइया इंडिजिनस रिझर्व्हमधील मारान्हो राज्याचे आवा, रॉन्डोनिया राज्यातील उरू इउ वाउ वाउ देशी प्रदेश, पारा राज्यातील इटुना इटाटा प्रदेश) 2020 पासून जंगलातील आगीच्या गंभीर धोक्यांना तोंड देत आहेत. तसेच, ब्राझीलच्या पंतनाल दलदल प्रदेशात लागलेल्या आगीमुळे आणि जंगलतोडीमुळे कमी झालेल्या जमिनींची धूप वाढली ज्याच्या परिणामी अतिरिक्त सेंद्रिय पदार्थ आणि राखेमुळे पाणी दूषित झाले.

शतकानुशतके, यानोमामी समूहाने जंगलाच्या विस्तीर्ण भागात (ब्राझील आणि व्हेनेझुएलाची सीमा) वस्ती केली आहे, आणि ते मासेमारी, शिकार आणि फळे गोळा करण्यावर अवलंबून असतात. त्यांच्या समोर त्यांची जमीन, संस्कृती आणि परंपरा गमावण्याचा गंभीर धोका उभा ठाकला आहे. जरी यानोमामी प्रदेश हे राष्ट्रीय संरक्षित क्षेत्र म्हणून वर्गीकृत केले असले तरी, त्याठिकाणी 20,000 हून अधिक बेकायदेशीर सोन्याचे खाण मालक आहेत (जे स्थानिकरित्या गॅरिम्पेइरॉस म्हणून ओळखले जातात). ते सोने आणि इतर मौल्यवान खनिजे काढतात आणि जंगले तोडतात. ज्या प्रक्रियेद्वारे सोन्याला काजळीपासून वेगळे केले जाते त्या प्रक्रियेतील पाऱ्यामुळे नद्या देखील प्रदूषित होतात, अशा प्रकारे पारंपारिक आहार बदलल्यामुळे आदिवासींना पाऱ्याचे विषबाधा आणि मुलांचे कुपोषण यांसारख्या घातक रोगांना सामोरे जावे लागते, आणि त्यात भर म्हणजे गॅरिम्पेइरॉस लोकांनी सोडून दिलेल्या आणि साचलेल्या पाण्यामुळे मलेरियाचा धोका वाढतो. 

जोएनिया वापिचना, ज्या ब्राझिलियन काँग्रेसमध्ये निवडून आलेल्या एकमेव स्थानिक महिला आहेत, त्यांच्या मते, गॅरिम्पेइरॉस आणि श्रीमंत आर्थिक हितसंबंध यांच्यामुळे होणारा विनाश हे जैवविविधतेला तसेच स्थानिक जीवनाच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण करतात. “लाकूडतोड करणारे आणि खाण मालक असे दोघेही, जे महत्त्वपूर्ण आर्थिक दबदबा असलेल्या व्यक्तींसाठी काम करतात, त्यांची संख्या वाढली आहे आणि संघटित गुन्हेगारी संपूर्ण प्रदेशात पसरू लागली आहे”. वापीचाना यांच्या मते, बिघडलेल्या पर्यावरण आणि आरोग्याच्या परिस्थितीमुळे स्थानिक लोक नामशेष होण्याचा धोका आहे. “जंगलतोडीचा हा कल जर असच सुरु राहिला, तर आज आपल्याला माहित असलेले अ‍ॅमेझॉन, तर ते २०२५ पर्यंत राहणार नाही”. असे 1985 पासून ते 2020 पर्यंतच्या दाताच्या विश्लेषणाच्या आधारे RAISG च्या अहवालात म्हटले आहे. अ‍ॅमेझॉन च्या संरक्षणासाठी रणनीती आणि दृष्टीकोनांचे संयोजन आवश्यक आहे जे प्रदेश बनवणाऱ्या राष्ट्रांच्या वाढीसह संवर्धनाच्या गरजा संतुलित करतात. अ‍ॅमेझॉनची जंगले आपल्या अस्तित्वासाठी महत्त्वाची असल्याने, शाश्वततेचा एक मजबूत दृष्टीकोन आणि एक विकास मॉडेल यांची अंमलबजावणी करायला हवी, ज्यामध्ये जंगलतोड किंवा वनांच्या रूपांतरणाचा समावेश नसेल.