CSE च्या भारताच्या पर्यावरणाची स्थिती 2023, मधील महत्त्वाच्या गोष्टी: आकडेवारीमध्ये

आयुषी शर्माद्वारे

अलीकडेच, The State of India’s Environment 2023: In Figures हे सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट (CSE) द्वारे डाउन टू अर्थ सह प्रकाशित करण्यात आले. या अभ्यासात भारतातील राज्यांच्या कामगिरीचे परीक्षण करण्यात आले आहे आणि चार महत्त्वाच्या निकषांच्या आधारे श्रेणीबद्ध करण्यात आले आहे. अन्यथा कमी आकडेवारी राहतील अशा माहितीचा वापर करून, हवामान स्थिती आणि अत्यंत हवामान, कृषी, ऊर्जा, आरोग्य, अन्न आणि पोषण, स्थलांतर आणि विस्थापन, कचरा, पाणी आणि जैवविविधता यासारख्या घटकांवर हा अहवाल लक्ष केंद्रित करतो.

विविध क्षेत्रातील अहवालांचे प्रमुख निष्कर्ष

1. हवेची स्थिती : वायू प्रदूषणामुळे भारतीयांचे सरासरी आयुर्मान चार वर्षे आणि 11 महिन्यांनी कमी झाल्याचा अंदाज आहे. त्यांचे सरासरी आयुर्मान पाच वर्षे आणि दोन महिन्यांनी कमी झाले आहे हे लक्षात घेता, ग्रामीण भागात राहणारे लोक कदाचित सर्वात जास्त प्रभावित झाले आहेत. त्यांच्या मेट्रोपॉलिटन समकक्षांचे सरासरी आयुष्य नऊ महिने जास्त आहे..

1. प्लास्टिकच्या बेकायदेशीर वापरावर:  केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने SUP-CPCB नावाचे स्मार्टफोन अॅप्लिकेशन जारी केले जे वापरकर्त्यांना जुलै 2022 मध्ये बेकायदेशीर प्लास्टिकच्या विक्री आणि वापराची तक्रार करण्यास अनुमती देते, त्याच महिन्यात भारताने एकदाच वापरल्या जाणाऱ्या प्लास्टिकवर बंदी घातली होती. “एक निराशाजनक निवारण दर” हा शब्द तक्रारींचे प्रमाण कमी होण्याला सूचित करतो
2. म्युनिसिपल घनकचरा:  भारताने 2020-21 मध्ये प्रतिदिन 160,000 टनहून अधिक म्युनिसिपल घनकचरा तयार केला; यापैकी 32% बेहिशेबी होता. सामान्यतः, हा न समजलेला कचरा बेकायदेशीरपणे जाळला जातो किंवा नाल्यांमध्ये अडकतो. चांगली बाजू म्हणजे, देशातील कचरा व्यवस्थापन आणि देखरेख सुधारले आहे
3. आत्यंतिक हवामानाच्या घटना: 2022 मध्ये भारताला 365 दिवसांपैकी 314 दिवसात अत्यंत हवामानाच्या घटनांचा सामना करावा लागला, ज्यामुळे जवळपास 3,026 लोकांचे प्राण गेले आणि 1.96 दशलक्ष हेक्टर पीक जमिनीचे नुकसान झाले. 2022 च्या पहिल्या सहामाहीत उष्णतेच्या लाटा वारंवार येत होत्या, परंतु 2023 मध्ये गारपिटीने सर्वाधिक आत्यंतिक हवामानाने त्याची जागा घेतली
4. हवामान आपत्तींमुळे अंतर्गत विस्थापन आणि स्थलांतर: 2022 मध्ये, ला नीना हवामान घटना आणि युक्रेन युद्धामुळे जगभरातील जवळपास 60 दशलक्ष अधिक लोक विस्थापित झाले. भारतातील जवळपास सर्व 2.51 दशलक्ष अतिरिक्त विस्थापित झालेले लोक हे हवामान-संबंधित आपत्तींमुळे विस्थापित झाले होते..  

The indicators and their weightages

निर्देशांक	महत्व
2019 पासून 2021 मध्ये वनक्षेत्रातील बदल	3
पालिकेच्या एकूण घनकचऱ्याचा वाटा जो प्रक्रियित केला जातो. (2020-21)	1.5
एकूण प्रक्रियित केलेल्या सांडपाण्याचा वाटा	1.5
2019-20 च्या तुलनेत 2020-21 मध्ये स्थापित ग्रीड अक्षय उर्जेमधील बदल	1
2018 च्या तुलनेत 2022 मध्ये प्रदूषित नद्यांच्या विस्ताराच्या संख्येतील % बदल	1
भूजल बाहेर काढण्याचा टप्पा 2018	1
2022 मध्ये % वापरात नसलेले जलस्रोत	1

अहवालानुसार राज्यांची क्रमवारी येथे आहे:

तेलंगणाला त्यांच्या वनव्याप्ती वाढवण्यात आणि महानगरपालिकेच्या कचरा व्यवस्थापनात झालेल्या प्रगतीमुळे एकूण सर्वोत्कृष्ट पर्यावरणीय कामगिरी म्हणून अहवालात 7.23 गुण देण्यात आले होते. तथापि, राज्याने “प्रदूषित नदीच्या प्रवाहाच्या संख्येत बदल”, “भूजल उत्खननाचा टप्पा” आणि “वापरात नसलेल्या जलस्रोतांचा वाटा” यासह मापदंडांमध्ये सरासरीपेक्षा कमी कामगिरी केली.

तेलंगणा पाठोपाठ गुजरात, गोवा आणि महाराष्ट्राचा क्रमांक लागतो तर राजस्थान, नागालँड आणि बिहार सर्वात खालच्या क्रमांकावर आहेत. आसामसह सहा ईशान्येकडील राज्येही तळाच्या 10 राज्यांमध्ये आहेत.

ही प्रतिमा राज्यांच्या पर्यावरणीय कामगिरीच्या गुणांनुसार क्रमवारी दर्शवते

अहवालातील इतर प्रमुख ठळक मुद्दे आहेत:

• कृषी क्षेत्रात निव्वळ मूल्यवर्धित मूल्याच्या बाबतीत, अन्नधान्य उत्पादनात वाढ झाल्यामुळे मध्य प्रदेश अव्वल आहे. तथापि, राज्याची पीक जमीन अद्याप अंशतः संरक्षित आहे..
• सार्वजनिक आरोग्यामध्ये दिल्ली अग्रेसर आहे; याने आरोग्याला सर्वात मोठा अर्थसंकल्पीय वाटा दिला आहे आणि वैद्यकीय सेवांच्या चांगल्या प्रकारे जोडलेल्या प्रणालीचा दिल्लीला अभिमान आहे. मात्र, दिल्लीत लसीकरणाचे प्रमाण कमी आहे. 
• मध्य प्रदेशात माता आणि नवजात मृत्युदराचे प्रमाण जास्त आहे. छत्तीसगड, आसाम आणि उत्तर प्रदेशही तळाच्या अर्ध्यामध्ये आहेत. 
• रोजगार निर्माण करण्यात आणि लोकांना पाणीपुरवठ्याशी जोडण्यात यशस्वी झाल्यामुळे गुजरात मानवी विकास आणि सार्वजनिक पायाभूत सुविधांच्या यादीत अग्रस्थानी आहे. तथापि, राज्यात लिंग गुणोत्तर कमी आहे आणि अस्वच्छ स्वयंपाक इंधन वापरणाऱ्या ग्रामीण कुटुंबांची लक्षणीय टक्केवारी आ.

 भारताची क्रमवारी, डाउन टू अर्थ येथील संशोधन कार्यसंघानुसार, बर्टेल्समन स्टिफटंग आणि सस्टेनेबल डेव्हलपमेंट सोल्युशन्स नेटवर्क द्वारे 2017-2022 या वर्षांसाठी प्रकाशित केलेल्या SDG निर्देशांक आणि डॅशबोर्ड अहवाल 2022 वरून ठरविण्यात आली. नीती आयोगाचा SDG इंडिया इंडेक्स रिपोर्ट 2020-21 हा राज्यस्तरीय रेटिंगचा आधार आहे; या अहवालासाठी संघाने 2020 आणि 2019 च्या स्कोअरचे मूल्यांकन केले.

संदर्भ:

• https://www.cseindia.org/marks-world-environment-day-with-release-of-its-annual-compendium-of-data-the-state-of-india-s-environment-2023-in-figures-11744
• https://climatefactchecks.org/india-witnessed-extreme-weather-events-almost-every-day-during-jan-sept-in-2022/
• https://twitter.com/sknatesan/status/1665556359566311426?s=20
• https://www.downtoearth.org.in/news/agriculture/cse-dte-mark-world-environment-day-with-release-of-state-of-india-s-environment-2023-in-figures-89791
• https://www.downtoearth.org.in/news/agriculture/state-of-india-s-environment-2023-in-figures-how-cse-dte-ranked-indian-states-89793