हवामानातील बदल भारतातील पक्षी वितरण आणि स्थलांतर पद्धतींवर कसा परिणाम करीत आहे

विवेक सैनी यांचेद्वारे 

नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या एका संशोधनात असे आढळून आले आहे की 1,091 पक्ष्यांच्या प्रजातींपैकी 66 ते 73% पक्षी ज्यांनी हवामान बदलाचे परिणाम समजून घेण्यासाठी अभ्यास केला होता ते 2070 पर्यंत उच्च उंचीवर किंवा उत्तरेकडे जाण्याची शक्यता होती. भारताच्या जैवविविधतेवर हवामान बदलाचे अभूतपूर्व परिणाम “हवामान बदलांतर्गत भारतातील पक्षी वितरणातील प्रकल्पित शिफ्ट्स” या शीर्षकाच्या एका पेपरमध्ये हायलाइट केले गेले होते, जे डायव्हर्सिटी, पीअर-रिव्ह्यू केलेले, ओपन-एक्सेस जर्नलमध्ये प्रकाशित झाले. अर्पित देवमुरारी, अजय शर्मा, दीपंकर घोष आणि रणदीप सिंग या संशोधकांनी केलेल्या कामावरून असे दिसून आले आहे की, लांब पल्ला स्थलांतरित करणाऱ्या पक्ष्यांचे अधिवास हवामान बदलास अधिक संवेदनशील असतात.

जैवविविधतेवर हवामानातील बदलाचा खरोखरच परिणाम होतो का?

हरितगृह वायू उत्सर्जनाचे सतत होत असलेले मानववंशीय परिणाम आणि नैसर्गिक भूभागात होणारे बदल यामुळे नैसर्गिक परिसंस्थांना धोका वाढत जाणे सुरूच आहे. परिसंस्था आणि जैवविविधता यावर वारंवार कायमस्वरूपी आणि जोडलेल्या पद्धतीने नकारात्मक परिणाम झाला आहे. एकविसाव्या शतकाच्या अखेरीस जागतिक सरासरी तापमान 0.3 ते 4.8 °C ने वाढण्याचा अंदाज IPCC ने वर्तवला आहे आणि अगदी अलीकडील अंदाजानुसार, मागील 150 वर्षांत ते 0.8 °C ने वाढले आहे. हवामान बदलाच्या या प्रमाणामुळे प्रजातींचे वितरण आणि सामुदायिक एकत्रित येणे यावर मोठ्या प्रमाणात परिणाम होऊ शकतात. शिवाय, जैवविविधता हॉटस्पॉट्समधील स्थानिक प्रजातींना 1.5 °C ते 2 °C ग्लोबल वार्मिंग आणि 3 °C ग्लोबल वॉर्मिंगसह दहापट वाढ यामुळे नामशेष होण्याचा धोका दुप्पट होण्याची शक्यता आहे.

हवामानाच्या तापमानवाढीचा विविध प्राण्यांवर कसा परिणाम होतो हे अनेक अभ्यासांनी दस्तऐवजीकरण केले आहे. सर्वात लक्षणीय परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत:

• प्रजातींच्या वितरणातील बदल
• पुनरुत्पादन आणि 
• लोकसंख्याशास्त्र (डेमोग्राफी)

हवामान बदलाच्या नकारात्मक प्रभावांना प्रतिकार करण्यासाठी अनेक प्रजाती त्यांच्या पुनरुत्पादक चक्राचा कालावधी उशीरपर्यंत वाढवून किंवा लांबवून किंवा त्यांच्या सध्याच्या प्रजनन क्षेत्राचा त्याग करून आणि अधिक योग्य वातावरण असलेल्या प्रजननाच्या ठिकाणी स्थलांतरित होऊन विकसित झाल्या आहेत. अलिकडच्या दशकात तापमानात वाढ झाल्यामुळे, युरेशिया आणि उत्तर अमेरिकेतील पक्ष्यांच्या प्रजातींचे वितरण ध्रुवीय प्रदेश आणि पर्वत शिखरांकडे स्थलांतरित झाले आहे. यामुळे, हवाई प्रजाती आणि समुदायांवर हवामान बदलाच्या निरीक्षणात्मक प्रभावांचे लक्षण म्हणून श्रेणीतील बदल आता व्यापकपणे ओळखले जातात.

तापमान वाढीला जैवविविधतेचा प्रतिसाद

नैसर्गिक अधिवास आणि प्रजातींचे अशा प्रकारे नुकसान होत आहे जे हवामानातील बदलणे घडवून आणलेल्या हवनं बदलांमुळे अद्याप अस्पष्ट आहेत. हे संकेत आहेत की हवामानातील बदलामुळे जैवविविधतेवर परिणाम होत आहे, आणि पावसाच्या पद्धती, कठोर हवामान आणि महासागरातील आम्लीकरणातील बदलांमुळे होणाऱ्या मानवी क्रियाकलापांमुळे आधीच धोक्यात असलेल्या प्रजातींवर दबाव निर्माण होत आहे. हवामान बदलामुळे जैवविविधतेला जो धोका निर्माण झाला आहे तो वाढण्याचा अंदाज वर्तवला जात आहे, तरी देखील काही निरोगी परिसंस्थांमध्ये हवामान बदलाचे परिणाम कमी करण्याची शक्ती आहे.

तापमानवाढीचे सध्याचे प्रमाण असेच सुरु राहिले तर 2030 पर्यंत, जागतिक तापमान हे औद्योगिक क्रांतीपूर्वी असलेल्या तापमानापेक्षा 1.5°C (2.7°F) जास्त असू शकेल. आग, वादळ आणि दुष्काळ यांची तीव्रता आणि वारंवारता वाढत आहे, ज्यामुळे जैवविविधतेवर लक्षणीय परिणाम होत आहे. 2019 च्या अखेरीस आणि 2020 च्या सुरूवातीला ऑस्ट्रेलियातील 97,000 किमी जंगल आणि लगतच्या अधिवासांचा गंभीर आगीमुळे नाश झाला जे आता असे लक्षात आले आहे की तो हवामान बदलाचा परिणाम अधिक वाढलाआहे. यामुळे जैवविविधतेला धोका वाढतो, ज्यावर इतर मानवी क्रियाकलापांमुळे आधीच आक्रमण झाले आहे.

पक्षी वितरण आणि हवामान बदल

चार संशोधकांनी, हवामान बदलाच्या विविध परिस्थितींचा भारतीय पक्ष्यांच्या श्रेणी आणि वितरणावर तसेच प्रजातींच्या समृद्धतेवर कसा परिणाम होऊ शकतो हे समजून घेण्यासाठी अभ्यास केला. 

जास्तीत जास्त प्रगतिरोध-आधारित प्रजाती वितरण अल्गोरिदम वापरून, शास्त्रज्ञांनी 2070 पर्यंत दोन हवामानाच्या पृष्ठभागावर (RCP 4.5 आणि 8.5) भारतात 1,091 स्थलीय पक्ष्यांच्या प्रजाती कशा विखुरल्या जातील याचा अंदाज घेण्यासाठी सूक्ष्म-ट्यून केलेले प्रजाती वितरण मॉडेल तयार केले. विविध हवामान परिणामांचे वर्णन करण्यासाठी, आंतर-सरकारी पॅनेल ऑन क्लायमेट चेंज (IPCC) ने रिप्रेझेन्टेटिव्ह कॉन्सन्ट्रेशन पाथवेज (प्रतिनिधी एकाग्रता मार्ग (RCPs) निवडले आहेत.

प्रमुख संशोधक देवमुरारी , जे वर्ल्ड वाइल्ड फंड फॉर नेचर-इंडियाशी संलग्न आहेत, त्यांनी सांगितले की, त्यांच्या निष्कर्षांमुळे हवामान बदलाला प्रतिसाद म्हणून पक्ष्यांच्या राष्ट्रीय स्तरावरील संवर्धन नियोजन आणि व्यवस्थापनावर परिणाम होईल तसेच पुढे जाणाऱ्या भारतातील संवर्धनाचे प्राधान्यक्रम प्रस्थापित होतील.

त्यांच्या अभ्यासानुसार, स्थलांतरित आणि अंशतः स्थलांतरित प्रजाती हवामान बदलामुळे अधिक प्रभावित होतात जेव्हा ते श्रेणीतील कमी होण्याशी संबंधित असते (अनुक्रमे 62.88% आणि 68.01%, आसीन प्रजातींसाठी 54.08% च्या तुलनेत). भारतातील 78 देशी प्रजातींमधून 42 प्रजाती तयार केल्या गेल्या. असा अंदाज आहे की जगातील स्थानिक पक्ष्यांच्या प्रजातींपैकी 75% प्रजाती 2070 पर्यंत हवामानाच्या दृष्टीने योग्य असलेल्या काही स्थानांचे समर्थन करतील.

संशोधकांनी हा देखील अभ्यास केला की उंचीचा प्रजाती विविधतेवर कसा परिणाम होतो. तपासाधीन असलेल्या सर्व प्रजातींसाठी टर्निंग पॉईंट 2000 ते 2500 मीटरच्या दरम्यान आढळले, विविधता त्याच्या वरती वाढली आणि खाली घसरली.

या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, लांब पल्ल्या स्थलांतरित करणाऱ्या पक्ष्यांचे अधिवास हवामान बदलास अधिक संवेदनशील असतात. या पक्ष्यांच्या स्थलांतरण पॅटर्नचा हवामानाशी जवळचा संबंध आहे. असे नमूद केले आहे की स्थलांतरित पक्ष्यांना हवामान बदलामुळे जास्त धोका असेल कारण त्यांच्या श्रेणी उत्तरेकडे सरकण्याची आणि लहान होण्याची शक्यता जास्त असते. जरी 22-27% श्रेणीतील पक्ष्यांच्या प्रजातींवाढू शकतात, परंतु त्यांचे नवीन किंवा विस्तारित स्वीकार्य निवासस्थान संरक्षित क्षेत्राच्या बाहेर किंवा अधिक विकसित होत असलेल्या क्षेत्रामध्ये असल्यास, त्यांना अजूनही धोका असेल.

देवमुरारी म्हणाले की अभ्यासाच्या निष्कर्षांमुळे भारताच्या स्थलीय पक्ष्यांच्या प्रजातींच्या समृद्धीचे अगदी नवीन, उच्च-रिझोल्यूशन नकाशे तयार झाले. “आम्ही युरोप आणि यूएसए सारख्या इतर प्रदेशांमध्ये अ‍ॅव्हीफौनासाठी केलेल्या अंदाजांप्रमाणेच प्रजातींच्या श्रेणींमध्ये प्रामुख्याने उत्तरेकडील बदलांचा अंदाज वर्तवतो, ” ते पुढे म्हणाले.

प्रजातींच्या नुकसानीचा अंदाज 

 हवामान बदलाच्या परिणामांच्या भविष्यातील अंदाजांच्या संदर्भात वारंवार विसंगती आणि अनिश्चितता आहेत. हवामान बदलाच्या परिणामाची संकल्पना आणि भविष्यासाठीचे अंदाज कसे झपाट्याने वेगळे होतात हे मनोरंजक आहे. हवामानामुळे जागतिक स्तरावर पक्ष्यांची कोणतीही प्रजाती नामशेष झाली आहे हे अद्याप स्थापित करणे शक्य नसले तरी, पुढील काही वर्षांत मोठ्या प्रमाणावर प्रजातींचे नुकसान होणे अपेक्षित आहे.

मॉडेल केलेल्या 1091 प्रजातींपैकी, अभ्यासात असे आढळून आले आहे की भारतातील 66-73% पक्षी प्रजाती उच्च उंचीवर जातील किंवा उत्तरेकडे सरकतील आणि 58-59% पक्षी प्रजाती (RCP 4.5 आणि 8.5) त्यांच्या काही वितरण श्रेणी गमावतील. याव्यतिरिक्त, 41-40% पक्ष्यांच्या प्रजातींचे वितरण क्षेत्र विस्तारित होईल. 2500 मीटरपेक्षा जास्त उंचीच्या भागात, पक्ष्यांच्या प्रजातींची विविधता दोन्ही RCP परिस्थितींमध्ये (RCP 4.5 आणि 8.5) नाट्यमयरित्या वाढेल. 2070 पर्यंत, पश्चिम हिमालय, सिक्कीम, ईशान्य भारत आणि पश्चिम घाट प्रदेशांच्या प्रजाती समृद्धतेमध्ये दोन्ही RCP परिस्थितींमध्ये लक्षणीय बदल दिसण्याचा अंदाज आहे.

यूएसए युनिव्हर्सिटी ऑफ मिनेसोटा येथील पीएचडी स्कॉलर सुतीर्थ लाहिरी यांनी सीएफसी इंडियाला सांगितले, “हा एक मनोरंजक अभ्यास आहे जो वेळेनुसार प्रजातींच्या वितरणाचे मॉडेल करतो आणि भविष्यात प्रजाती उत्तरेकडे सरकत आहेत हे दाखवण्यासाठी प्रकल्प करतो, हा कल जागतिक स्तरावर दिसून येतो. पक्ष्यांचे क्षेत्र-आधारित अभ्यास करण्यासाठी भारताने वेळ, संसाधने आणि विविध संस्थांमध्ये (सरकार, संस्था, संस्था) गुंतवणूक करून या मॉडेल केलेल्या वितरणांची पडताळणी करण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करण्याची गरज हे अधोरेखित करते. तार्किक, आर्थिक आणि नोकरशाहीच्या अडथळ्यांमुळे भारतातील बहुतेक पक्ष्यांचा अभ्यास केला जात नाही आणि कृतीयोग्य आणि संबंधित धोरणनिर्मितीसाठी या ट्रेंडची पडताळणी करण्यासाठी पक्ष्यांच्या दीर्घकालीन संशोधनावर लक्ष केंद्रित करणे अत्यावश्यक आहे.

या नवीन समस्यांना प्रतिसाद देण्यासाठी काही प्रजाती पर्यावरणीय नवकल्पनांचा वापर करतील अशी अपेक्षा आहे. दबावाखाली असलेल्या प्रजातींना नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास भाग पडेल, विशेषत: जेव्हा लोकसंख्येमध्ये सापेक्ष विपुलतेमध्ये बदल होतात. जेव्हा प्रजाती जलद आणि प्रभावीपणे नवीन परिस्थितींशी जुळवून घेऊ शकतील अशा संसाधनांसाठी स्पर्धा करतात, तेव्हा अधिक सामान्यवादी किंवा कल्पक (उदा., नीचे-स्विचिंग) प्रजाती त्या प्रजातींशी स्पर्धा करताना उपलब्ध होणारी कोणतीही जागा भरू शकतात जी जलद आणि प्रभावीपणे जुळवून घेण्यास असमर्थ असतात. नवीन परिस्थिती. अशाप्रकारे, हवामानातील बदलाचा केवळ प्रजातींमधील स्पर्धेवरच नव्हे तर उप-प्रजातींच्या वितरणावर आणि अनुवांशिक विविधतेवरही परिणाम होऊ शकतो.

तुमच्या काही शंका असल्यास किंवा तुम्हास हवामान बदल किंवा पर्यावरणाशी संबंधित संशयास्पद मजकूर / सामग्री आढळल्यास आणि आम्ही तुमच्यासाठी त्यांची पडताळणी करावी अशी इच्छा असल्यास, आमच्याशी क्लायमेट बडी, आमच्या व्हॉट्सअॅप टिपलाइन नंबरवर सामायिक करा: +917045366366

संदर्भ:

1. https://www.mdpi.com/1424-2818/15/3/404
2. https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=Climate+Change+2013:+The+Physical+Science+Basis&author=IPCC&publication_year=2013#d=gs_qabs&t=1680807980600&u=%23p%3DH3hjpFnxNNYJ
3. https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=Climate+Change+2022:+Impacts,+Adaptation+and+Vulnerability.+Working+Group+II+Contribution+to+the+IPCC+Sixth+Assessment+Report&author=IPCC&publication_year=2022
4. https://royalsocietypublishing.org/doi/abs/10.1098/rstb.2010.0021
5. https://royalsociety.org/topics-policy/projects/biodiversity/climate-change-and-biodiversity/#:~:text=If%20current%20rates%20of%20warming,storms%20or%20periods%20of%20drought.
6. https://www.ipcc-data.org/guidelines/pages/glossary/glossary_r.html
7. https://www.hindustantimes.com/india-news/indian-bird-species-to-shift-or-move-northwards-by-2070-study-101680679864875-amp.html
8. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-91689-7_12
9. Image source:

https://www.oneindia.com/feature/explained-how-climate-change-is-affecting-breeding-of-birds-2923840.html