शहरी आणि शहरालगतची शेती: कार्बन साठा कमी करण्यात मदतीचा हात

 विवेक सैनी यांचेद्वारे

भारतीय महानगरांमध्ये, शहरी आणि शहरालगतची शेती (UPA) पर्यावरण संरक्षण आणि शाश्वत विकासाला चालना देण्याचे साधन म्हणून अधिकाधिक लोकप्रिय होत आहे.

संभाव्य अतिवृद्धी असूनही, IIT-मद्रासच्या एका अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की UPA, कार्बन साठा वाढविण्यात आणि शहरी भागात जमिनीच्या पृष्ठभागाचे तापमान कमी करण्यात “छोटी भूमिका बजावू शकते, परंतु लक्षणीय भूमिका बजावू शकत नाही”.

शहरी आणि शहरालगतची शेती म्हणजे काय?

अलिकडच्या दशकांतील जमीन व्यवस्थापन आणि परिवर्तनातील एक सर्वात वेधक ट्रेंड म्हणजे शहरी आणि शहरालगतची शेती (UPA). त्याच्या अनेक उद्देशांमुळे, अधिक लवचिक आणि अन्न आणि शहरी प्रणाली, ज्या अधिक लवचिक आणि टिकाऊ आहेत, तयार करण्यासाठी तसेच अन्न असुरक्षितता, हवामान बदल आणि आर्थिक संकटांसारख्या जागतिक आपत्कालीन परिस्थितींना तोंड देण्यासाठी एक व्यवहार्य पद्धत म्हणून याचा वापर केला जाऊ शकतो.

उच्च लोकसंख्येची घनता, लक्षणीय सामाजिक-आर्थिक असुरक्षितता, अन्न गरिबी आणि भौतिक आणि सांस्कृतिक संसाधनांचे महत्त्वपूर्ण केंद्रीकरण हे समाविष्ट असलेल्या बदलांमुळे शहरे आणि प्रदेश विशेषतः हवामान बदलासाठी संवेदनशील असतात.

शहरी आणि शहरालगतच्या शेतीला (जसे की छतावर, सामुदायिक बागा इ.) प्रोत्साहन देऊन हवामान बदलाशी जुळवून घेण्यासाठीचा शहरांचा खर्च कमी केला जाऊ शकतो. शिवाय, ते स्थानिक लवचिकता आणि टिकाऊपणा, तसेच नोकऱ्यांमध्ये वाढ, कचरा पुनर्वापर, शाश्वत अन्न उत्पादन आणि आहार शिक्षण यांना प्रोत्साहन देते.

 प्रतिमा १.

नागरिकांच्या नेतृत्वाखालील चळवळीने हे शेती तंत्र कसे लोकप्रिय केले?

तुमच्या छतावर किंवा बाल्कनीत जाऊन भाजीपाला आणि औषधी वनस्पतींसाठी चारा घेण्याची कल्पना करा, राजेंद्र हेगडे, एक 53 वर्षीय कृषी कीटकशास्त्रज्ञ, दर काही आठवड्यांनी बेंगळुरूमध्ये मोठ्या प्रेक्षकांसमोर म्हणतात. किनारपट्टीवरील कर्नाटकातील होन्नावर या गावातील त्यांच्या बालपणीच्या आठवणी, जिथे प्रत्येकजण घरचा बागायतदार किंवा शेतकरी होता, या दृष्टीला प्रेरणा मिळाली.

2002 मध्ये बेंगळुरूला स्थलांतरित झाल्यानंतर हेगडे यांना वेगळेपणाचा अनुभव आला. काँक्रीटच्या त्या जंगलामध्ये, फक्त काही स्वतंत्र हिरवी क्षेत्रे होती. तीन वर्षांनंतर, त्यांनी त्यांचे सहकारी कीटकशास्त्रज्ञ विश्वनाथ कदूर यांच्यासोबत रहिवाशांना टेरेस गार्डनिंग सुरू करण्यासाठी मोहिमेवर सहकार्य केले. त्यांनी 2011 मध्ये गार्डन सिटी फार्मर्स ट्रस्टची स्थापना केली, जी सेंद्रिय शहरी शेतीला चालना देण्यासाठी कार्य कर ते. दर तीन महिन्यांनी, ते त्यांचा सर्वात सुप्रसिद्ध कार्यक्रम आयोजित करतात, “तुमच्या थोटामधून ओटा” ज्याचा अनुवाद कन्नडमध्ये “तुमच्या बागेतील अन्न” असा होतो. एक दिवसीय कार्यक्रम, जो सेंद्रिय शहरी शेतीवर केंद्रित आहे, बेंगळुरूच्या दाट लोकवस्तीच्या निवासी जिल्ह्यांमध्ये आयोजित केला जातो आणि त्यात वक्ते, चर्चासत्रे, स्टॉल्स आणि बाजारपेठा यांचा समावेश होतो. हा कार्यक्रम सध्या त्याच्या ४१ व्या वर्षात आहे.

 प्रतिमा 2. डॉ. विश्वनाथ, एक कीटकशास्त्रज्ञ, त्यांच्या टेरेस गार्डनमध्ये

त्यामुळे पर्यावरणाचा भार कसा कमी करता येईल?

तीन परस्परसंबंधित समस्या आहेत: शहरीकरण, हवामान बदल आणि अन्न सुरक्षा. 2050 पर्यंत, जगातील 70% पेक्षा जास्त लोकसंख्या शहरांमध्ये राहतील असा अंदाज आहे. जगातील 75% पेक्षा जास्त संसाधने शहरी प्रदेशांद्वारे वापरली जातात, जे जगातील कचऱ्याच्या 50% कचरा आणि एकूण हरितगृह वायूच्या 70% पेक्षा जास्त हरितगृह वायू (GHGs) तयार करतात. याशिवाय, शहरांना त्यांच्या जलद लोकसंख्येच्या वाढीमुळे वाढत्या प्रमाणात अन्नाची आवश्यकता असते, परंतु त्याच वेळी, त्यांच्या विस्तारामुळे शहरी आणि शहरालगतचे हिरवे क्षेत्र कमी होते आणि अन्न उत्पादन दूर करते, जे टिकाऊ रहाण्यासाठी उपभोग केंद्रांच्या जवळ स्थित असले पाहिजे.  

 IPCC च्या पाचव्या मूल्यांकन अहवालात हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्याची गरज आणि निकड, आणि लवचिकता वाढवणाऱ्या धोरणांद्वारे शहरी व्यवस्थेला प्रतिकूल परिणामांशी जुळवून घेण्याची गरज, यावर जोर देण्यात आला आहे. हे सर्वमान्य आहे की हवामान बदलासाठी महानगरे जबाबदार आहेत. तथापि, शहरी सेटिंग्ज अनुकूल करणे हे हवामान बदलामुळे उद्भवलेल्या अडचणींचे उत्तर असू शकते. परिणामी, महानगरीय क्षेत्रे अधिकाधिक शाश्वत विकासाच्या चिंतेचे केंद्र बनले पाहिजेत.

शहरी भागांनी हवामान बदलाच्या त्यांच्या दुष्परिणामांशी जुळवून घेतले पाहिजे आणि त्यांचे CO2 उत्पादन कमी करून आणि CO2 कायदेशीररित्या ताब्यात घेण्याची आणि साठवण करण्याची क्षमता वाढवून त्यांच्यावरील प्रभाव कमी आणि कमीतकमी केला पाहिजे. शहरी पूर (UF) आणि शहरी उष्णता बेट (UHI) हे नेहमी भूमध्यसागरीय शहरी सेटिंग्जमधील हवामान बदलाचे मुख्य परिणाम असतात.

संशोधकांनी काय म्हटले आहे?

सध्या, बहुसंख्य भारतीय शहरे अव्यवस्थितपणे बांधलेल्या काँक्रीटच्या इमारती, शहरी उष्णतेची बेटे, वायू प्रदूषण आणि वाढत्या हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन यांचा गोंधळ झालेले आहेत. आणि आगामी वर्षांमध्ये, गोष्टी लक्षणीयरीत्या खराब होण्याची अपेक्षा आहे.

ही प्रवृत्ती थांबवण्याची संभाव्य रणनीती म्हणून, नागरी आणि शहरालगतची शेती (यूपीए) भारतीय महानगरांमध्ये आकर्षित होऊ लागली आहे. अशी आशा आहे की शहरांमध्ये आणि आसपासच्या शेतीला आणि फलोत्पादनाला चालना देऊन, काही प्रकारच्या हवामान कृतींना प्रोत्साहन मिळेल, ज्यामुळे भारतीय महानगराची शाश्वतता आणि राहणीमान वाढेल. ICAR-भारतीय कृषी संशोधन संस्थेच्या संशोधकांच्या मते शहरी आणि शहरालगतची शेती ही “जलद शहरीकरणाचे तारणहार” आहे.

 इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, मद्रास (IIT-M) च्या संशोधकांनी सप्टेंबर 2022 मध्ये प्रकाशित केलेल्या अभ्यासात असे आढळून आले की UPA कार्बन साठा वाढविण्यात आणि शहरी भागात जमिनीच्या पृष्ठभागाचे तापमान कमी करण्यात “छोटी भूमिका बजावू शकते, परंतु लक्षणीय भूमिका बजावू शकत नाही”. अनुक्रमे 2032 आणि 2041 मध्ये वाढीच्या संभाव्यतेचा अंदाज लावण्यासाठी, संशोधकांनी बेंगळुरू आणि चेन्नईच्या शहरी वाढीच्या प्रवृत्तीचा अंदाज लावला, ज्यांनी एकत्रितपणे शहरीकरण क्षेत्र आणि उपनगरे यांचे 7,000 चौ. किमी. पेक्षा जास्त क्षेत्र व्यापले आहे. या दोन शहरांमधील नागरीकरणाचा लक्षणीय दर हा एक निर्णायक घटक होता; उदाहरणार्थ, बेंगळुरूमध्ये बिल्ट-अप क्षेत्र 2011 मधील 16% वरून 2020 पर्यंत 32% पर्यंत वाढले.

जर 1.25 लाख लोक – गार्डन सिटी फार्मर्स ट्रस्टच्या उद्दिष्टांपेक्षा किंचित जास्त – शहरी शेतीमध्ये गुंतले तर बेंगळुरूमधील सरासरी जमिनीच्या पृष्ठभागाचे तापमान 2032 मध्ये 0.35°C ने कमी होईल असा अंदाज वर्तवण्यात आला होता. चेन्नईत ०.०४ अंश सेल्सिअस ते ०.०७ अंश सेल्सिअस तापमानात घट झाली. तथापि, सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, बेंगळुरूच्या शहरी शेतीतून वाढलेल्या बायो-मासमध्ये कमीतकमी 1.3 लाख टन कार्बन डायऑक्साइड साठवण्याची क्षमता आहे. संशोधन लेखात असा दावा करण्यात आला आहे की आकडे लहान असून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केले जाऊ शकत नाही.

शहरालगतच्या शेतीचे फायदे आणि तोटे

अभ्यासाच्या लेखकांपैकी एक महालिंगम यांच्या मते, शहरालगतच्या शेतजमिनीवर जास्त परिणाम होत आहे. ते संभाव्य फायद्यांपैकी एक म्हणून प्रवास उत्सर्जन कमी करण्याचे मार्ग शोधत आहेत. दूरच्या ग्रामीण भागातून उत्पादनाची वाहतूक करण्यासाठी ट्रक आणि मालवाहू वाहनांना शेकडो किलोमीटरचा प्रवास करावा लागतो, ही प्रक्रिया कार्बन-केंद्रित आहे. ते स्थानिक पातळीवर विकत घेतल्यास ते पर्यावरणास कमी हानिकारक असू शकते.

या गटाने चेन्नईतील टोमॅटो आणि वांग्यांना आयुष्यभराची मागणी तपासली. पारंपारिक ग्रामीण शेतातून, शहरालगतच्या भागातून आणि महानगरांमधून या वस्तू मिळवण्याचा कार्बन फूटप्रिंट दर्शविण्यासाठी त्यांनी एक मॉडेल तयार केले.

तथापि, भारतात शहरालगतच्या शेतीवर दबाव खूप जास्त आहे. जमीनमालकांसाठी घरे आणि अपार्टमेंट बांधणे जास्त जमिनीच्या किमतीमुळे शेतीपेक्षा जास्त फायदेशीर आहे. अतिरिक्त अडचणींमध्ये माती आणि भूजलाचा ऱ्हास, तसेच कमी होत जाणारा पाणीपुरवठा यांचा समावेश होतो. डेहराडून, अहमदाबाद-गांधीनगर आणि पणजी येथील बागायती शेतीच्या संभाव्यतेचे परीक्षण करणार्‍या आयआयएम अहमदाबादच्या अलीकडील अभ्यासानुसार, वाढते तापमान आणि कमी जास्त पावसामुळे अनेक पिकांच्या उत्पादनात घट होईल. तापमानवाढीमुळे (टोमॅटो, सोयाबीन आणि कोबी) ज्या पिकांचे उत्पादन एकतर स्थिर राहील (बटाटे आणि कांदे) किंवा वाढेल (आंबा) अशा पिकांकडे वळण्यास शेतकऱ्यांना मदत करण्यासाठी एक धोरण तयार केले पाहिजे.

संदर्भ:

1. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4061025
2. https://www.unep.org/events/unep-event/urban-and-peri-urban-agriculture-climate-resilient-and-inclusive-cities
3. https://india.mongabay.com/2023/04/urban-and-peri-urban-farming-can-play-a-small-role-in-reducing-carbon-footprint/
4. https://www.indiatimes.com/news/india/an-urban-farming-group-in-bengaluru-is-teaching-people-home-agriculture-to-fight-pollution-322845.html
5. https://www.facebook.com/ofyt.org
6. https://population.un.org/wup/Publications/Files/WUP2018-KeyFacts.pdf
7. http://data.worldbank.org/ 
8. https://www.ipcc.ch/assessment-report/ar5/
9. https://link.springer.com/article/10.1007/s13351-018-8041-6
10. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0043135418306018
11. https://krishi.icar.gov.in/jspui/bitstream/123456789/34552/1/2.%20Urban%20Farming.pdf%20final.pdf
12. https://www.youtube.com/watch?v=setiQV3lCNs
13. Image 1 source: https://www.pexels.com/photo/exotic-vegetables-hanging-from-roof-of-summer-cafe-4078069/

Image 2 source: https://www.indiatimes.com/news/india/an-urban-farming-group-in-bengaluru-is-teaching-people-home-agriculture-to-fight-pollution-322845.html