जगभरातील उच्च हवामान धोक्यांचा सामना करणार्‍या शीर्ष 50 पैकी 9 राज्ये भारतातील आहेत: XDI अहवाल

डॉ पार्थ ज्योती दास यांच्या इनपुटसह आयुषी शर्मा यांचेद्वारे 

अलीकडेच प्रकाशित झालेला “जागतिक-प्रथम” निर्देशांकाने , जगभरातील वेगवेगळ्या ठिकाणी असुरक्षित भौतिक पायाभूत सुविधांमुळे आपत्तीजनक हवामानाच्या घटनांमुळे निर्माण झालेल्या उच्च हवामान धोक्याचे मूल्यांकन केले. याने 9 भारतीय राज्यांसह इतर प्रदेशातील 50 इतर ठिकाणे सर्वात नाजूक म्हणून ओळखली आहेत.

“ग्रॉस डोमेस्टिक क्लायमेट रिस्क” नावाच्या,ऑस्ट्रेलियाच्या क्रॉस डिपेंडन्सी इनिशिएटिव्ह (XDI) द्वारे, जी प्रदेश, बँका आणि कंपन्यांसाठी हवामान जोखीम विश्लेषणामध्ये तज्ञ आहे, 20 फेब्रुवारी रोजी प्रसिद्ध झालेला अहवालाने, 2050 मध्ये जागतिक स्तरावर 2,600 राज्ये आणि प्रांतांमध्ये इमारती आणि मालमत्ता उभी करण्याला, जागतिक संस्थेने तयार केलेल्या वातावरणासाठी ‘भौतिक हवामान धोका० म्हणून ‘ गणना केली आहे.  XDI हा कंपन्यांच्या क्लायमेट रिस्क ग्रुपचा एक भाग आहे जे हवामान बदलामुळे होणाऱ्या खर्चाचे  प्रमाण ठरवण्यासाठी काम करतात.

XDI चे मॉडेल आणि ADR

ही प्रणाली स्थानिक हवामान आणि पर्यावरणीय डेटा आणि अभियांत्रिकी आर्किटाइपसह जागतिक हवामान मॉडेल्स वापरते आणि या शतकाच्या अखेरीस पूर्व-औद्योगिक सरासरीपेक्षा 3 अंश जास्त असलेल्या ग्लोबल वार्मिंगच्या परिस्थितीवर आधारित बिल्ट पर्यावरणाच्या नुकसानाची गणना करते.

या निर्देशांकाने प्रत्येक प्रदेशाला एकत्रित नुकसान गुणोत्तर (ADR) नियुक्त केले आहे. ADR म्हणजे 2050 मध्ये एखाद्या प्रदेशाच्या बांधलेल्या वातावरणात किती नुकसान होईल हे सूचित करते. उच्च ADR अधिक नुकसान दर्शवते.

भौतिक धोके

भौतिक धोका म्हणजे हवामान बदलाच्या आठ घटनांमसाठीची संवेदनशीलता:

1. उष्णतेच्या लाटा,
2. किनाऱ्यावरील पूर (आणि समुद्र पातळी वाढणे),
3. प्रचंड वारा,
4. जंगलातील आग,
5. मातीची हालचाल (किंवा दुष्काळाशी संबंधित इतर धोके),
6. मुक्त वितळणे,
7. नदी आणि
8. पृष्ठभागावर पूर येणे

अहवालात जागतिक हवामान मॉडेल, स्थानिक हवामान आणि पर्यावरणीय डेटा वापरून नुकसानीच्या मॉड्युलेटेड अंदाजांवर आधारित प्रदेशांमधील जोखमीची तुलना केली.

प्रमुख निष्कर्ष

• नाजूक भौतिक पायाभूत सुविधांमुळे हवामानाचा उच्च धोका असलेल्या जगातील 50 पैकी 9 प्रदेश भारतात आहेत.
• भारतातील १४ राज्यांनी नीलच्या एन्व्हायरन्मेंटमध्ये हवामानाच्या जोखमीसाठी पहिल्या 100 राज्यांमध्ये स्थान प्राप्त केले आहे.
• एकंदरीत, भारत, चीन आणि युनायटेड स्टेट्स – जे जागतिक स्तरावर महत्त्वपूर्ण देश आहेत  – जगभरातील 80% सर्वात असुरक्षित शहरे आणि आर्थिक क्रियाकलापांची केंद्रे आहेत.
• पूर हा, अहवालाने विचारात घेतलेल्या आठ वेगवेगळ्या हवामान-संबंधित धोक्यांपैकी केवळ एक आहे. हे नदी आणि पृष्ठभागावरील पूर आहेत जे जागतिक स्तरावर तयार केलेल्या पर्यावरणाला सर्वात मोठा धोका आहे. अति उष्मा, जंगलातील आग, मातीची हालचाल (दुष्काळाशी संबंधित), अति वारा आणि फ्रीझ थॉ यांसारख्या इतर धोक्यांपेक्षा किनारपट्टीवरील पूर (किनारी पूर) देखील एक धोका आहे.
• हा अहवाल केवळ तयार केलेल्या पर्यावरणावर केंद्रित असल्याने, त्यात जैवविविधता किंवा मानवी आरोग्य, कृषी उत्पादन आणि अशा इतर प्रभावांच्या बाबतीतील हवामान धोके समाविष्ट नाहीत.
• 2050 मधील अव्वल 200 पैकी निम्म्याहून अधिक (114) या प्रदेशात असल्याने एकूण नुकसान प्रमाणानुसार जोखीम असलेल्या प्रांतांच्या यादीत आशियाचे वर्चस्व आहे.

हवामान जोखीम अंदाज: भारतीय परिस्थिती

अहवालाच्या विश्लेषणानुसार, 28 व्या क्रमांकावर आसाम, 22 व्या क्रमांकावर बिहार आणि यादीत 36 व्या स्थानावर असलेल्या तामिळनाडूमध्ये भारतीय राज्यांपैकी सर्वाधिक ADR होते. हवामान धोक्यात सर्वाधिक वाढ आसाममध्ये आहे – ती 1990 च्या तुलनेत 2050 पर्यंत 330% पर्यंत वाढेल.

इतर असुरक्षित राज्यांमध्ये उत्तर प्रदेश २५व्या, राजस्थान ३२व्या, महाराष्ट्र ३८व्या, गुजरात ४८व्या, पंजाब ५०व्या आणि केरळ ५२व्या क्रमांकावर आहे. आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या मुंबई शहराची ओळखही लक्षणीय जोखमीत आहे.

हा नकाशा उच्च हवामान धोक्याला तोंड देणारी भारतीय राज्ये दर्शवितो.

2019 मध्ये, हवामान जोखीम निर्देशांकाने देशांची त्यांच्या जीवितहानी आणि आर्थिक नुकसानीच्या असुरक्षिततेच्या आधारावर क्रमवारी लावली आणि असे आढळून आले की अत्यंत हवामानाच्या घटनांमुळे सर्वाधिक फटका बसलेला भारत सातव्या क्रमांकावर आहे. सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट (CSE) च्या 2022 मधील अहवालात असे आढळून आले आहे की 2022 मध्ये भारतात सर्वात जास्त अत्यंत हवामानाच्या घटनांची नोंद झाली आहे; 1 जानेवारी ते 30 सप्टेंबर या 9 महिन्यामध्ये  273 पैकी 247 दिवस आपत्ती आली.

विशेष म्हणजे, जागतिक स्तरावर बांधलेल्या पायाभूत सुविधांना सर्वात जास्त नुकसान “नदी आणि भूपृष्ठावरील पूर किंवा पूर आणि किनारपट्टीच्या पुरामुळे आहे” असे अहवालात नमूद केले आहे.

आसाममध्ये 2011 पासून पूर घटनांमध्ये झपाट्याने वाढ झाली आहे आणि भारतातील हवामान बदलासाठी सर्वात असुरक्षित म्हणून ओळखल्या गेलेल्या 25 पैकी 15 जिल्हे हे आसाममध्ये आहेत. असे राज्याचे विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि हवामान बदल मंत्री केशब महंता यांनी गेल्या सप्टेंबरमध्ये विधानसभेत सांगितले होते. पुढे, 2021 च्या अहवालानुसार, महाराष्ट्रातील 36 पैकी 11 जिल्हे अत्यंत हवामान, दुष्काळ आणि कमी होत चाललेल्या जलसुरक्षेसाठी “अत्यंत असुरक्षित” असल्याचे आढळून आले.

हवामान जोखीम अंदाज: जागतिक परिस्थिती

पाकिस्तान, इंडोनेशिया आणि बहुतांश दक्षिणपूर्व आशियाई देशांच्या उल्लेखासह खंडातील शीर्ष 200 क्षेत्रांपैकी 114 क्षेत्रांसह आशियाचे वर्चस्व आहे. 2050 मध्ये पहिल्या 100 मध्ये चीनची 29 राज्ये आहेत आणि टॉप 50 मध्ये 26 राज्ये आहेत. चीनच्या दोन मोठ्या उप-राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थांपैकी जिआंगसू आणि शेंडोंग जागतिक क्रमवारीत अव्वल आहेत.

त्यापाठोपाठ यू.एस.चा क्रमांक लागतो ज्यात शीर्ष 100 च्या यादीत 18 प्रदेश आहेत; फ्लोरिडा, टेक्सास आणि कॅलिफोर्नियाच्या आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण क्षेत्रांसह. ही तीन राज्ये 2050 मध्ये राज्ये आणि प्रांतांच्या जागतिक क्रमवारीत पहिल्या 20 मध्ये दिसतात, फ्लोरिडा 10 व्या, कॅलिफोर्निया 19 व्या स्थानावर आणि टेक्सास 20 व्या क्रमांकावर आहे आणि सर्व यूएस राज्यांपैकी जवळपास निम्मी राज्ये जगातील सर्वात जास्त धोका असलेल्यांपैकी.पहिल्या पाच टक्क्यांमध्ये आहेत ( शीर्ष 132) 

अहवालामध्ये जून आणि ऑगस्ट 2022 दरम्यान पाकिस्तानमधील पूरस्थितीकडे लक्ष वेधले गेले आहे, ज्याने 30% देश प्रभावित केला, सिंध प्रांतातील 900,000 हून अधिक घरांचे अंशतः किंवा पूर्ण नुकसान झाले.

जगाचा नकाशा 2050 मध्ये उच्च एकत्रित नुकसान गुणोत्तर दर्शविणाऱ्या रंगीत क्षेत्रांसह 2,600+ प्रदेशांचा डेटासेट दाखवतो

ऑस्ट्रेलिया, बेल्जियम, इटली, कॅनडा आणि जर्मनी मधील राज्ये आणि प्रांत देखील शीर्ष 100 मध्ये आहेत. ब्यूनस आयर्स, सो पाउलो, जकार्ता, बीजिंग, हो ची मिन्ह सिटी, तैवान आणि इतर उच्च विकसित आणि महत्त्वपूर्ण आर्थिक केंद्रे ही निर्देशांकातील शीर्ष 100 शहरांमधील आहेत.

Experts insights on the report 

“या अहवालाने भारताविषयीचे परिणाम उघड केले आहेत जे डोळे उघडणारे आहेत आणि संबंधित राष्ट्रीय आणि राज्य सरकारांनी जीडीसीआर रँकमध्ये उच्च स्थानावर असलेल्या राज्यांची जोखीम ओळखणे, जोखीम व्यवस्थापन आणि लवचिकता निर्माण करणे यासाठी विचार करणे योग्य आहे.” डॉ. पार्थ दास, हवामान शास्त्रज्ञ आणि गृह-तज्ञ सीएफसी, म्हणाले.

“आसाम, जे ईशान्य भारतातील लहान राज्य  आहे, जागतिक स्तरावर अनेक हवामान-प्रेरित धोक्यांमुळे (जसे की पूर, नदीची धूप, भूस्खलन, गडगडाटी वादळ इ.) मोठ्या नुकसान आणि नुकसानीसाठी जागतिक स्तरावर ओळखले जाते. जोखमीच्या बाबतीत अत्यंत हवामान घटनांच्या दृष्टीने ते या यादीत तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. हा अहवाल सांगतो की भारतातील सर्वात असुरक्षित नऊ राज्यांमध्ये, 1990-2050 दरम्यान, 331 टक्के नुकसानीच्या टक्केवारीसह आसाम सर्वोच्च स्थानावर आहे, त्यानंतर बिहार (141%), उत्तर प्रदेश (96%) आणि महाराष्ट्र आहे. (८१%).  प्रत्यक्ष अनुभवावरून, हे स्पष्ट आहे की पुरसोबतच (नदीचे पूर, अचानक पूर आणि किनारपट्टीवरील पूर/वादळाची लाट) अति उष्णतेचा दुष्काळ, उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळे आणि जंगलातील आग या सर्वात महत्त्वाच्या आपत्ती आहेत. ज्यांनी भारतातील या राज्यांच्या हवामान धोक्यात वाढ केली आहे. आसामच्या बाबतीत, पूर अधिक तीव्र आणि विनाशकारी बनल्याचे कागदोपत्री पुरावे येत्या काही वर्षांमध्ये सर्वाधिक नुकसान होण्याच्या अंदाजाचे समर्थन करतात. हा अहवाल तयार केलेल्या पर्यावरणास हवामानाच्या जोखमीचा संदर्भ देत असल्याने, शहरीकरण आणि परिणामी पायाभूत सुविधांचा विकास या आणि भारतातील इतर राज्यांच्या भविष्यातील हवामान धोके निश्चित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावेल.  यामुळे देशाला योग्य धोरणे आणि पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक बनते, जेणेकरुन पर्यावरणीय स्थिरता, उत्सर्जन कमी करणे आणि समुदायांमध्ये लवचिकता सुनिश्चित करणार्‍या धोरणांनुसार शहरी विस्तार आणि विकास क्रियाकलापांचा पाठपुरावा केला जाऊ शकतो. तांत्रिक नवकल्पना आणि प्रगतीशील धोरणांनी देशाला आपत्ती जोखीम व्यवस्थापन आणि शहरी विकासासाठी हवामान-लवचिक पायाभूत सुविधांच्या उभारणीकडे नेले पाहिजे.” डॉ.दास जोडले.

ओहान हॅमडेन, XDI सीईओ म्हणाले, “आजपर्यंतचे भौतिक हवामान जोखमीचे हे सर्वात अत्याधुनिक जागतिक विश्लेषण आहे, जे आम्ही यापूर्वी पाहिलेले नाही. अशा प्रमाणात रुंदी आणि खोली आणि ग्रॅन्युलॅरिटी ऑफर करते. आता – प्रथमच – फायनान्स इंडस्ट्री मुंबई, न्यूयॉर्क आणि बर्लिनची थेट तुलना करू शकते.