जोशीमठ खचण्यामागे हवामान बदल हा घटक का कारणीभूत आहे

उत्तराखंडमधील जोशीमठ हे पहाडी शहर गेल्या काही दिवसांपासून अशांत झाले आहे कारण तेथील रहिवासी त्यांच्या घरांमध्ये निर्माण झालेल्या भेगांबाबत कारवाई करण्याच्या मागणीसाठी रस्त्यावर उतरले आहेत. असे वृत्त आहे की जोशीमठमधील सुमारे 600 घरांना भेगा पडल्या आहेत आणि आतापर्यंत सर्वाधिक बाधित कुटुंबांना स्थलांतरित करण्यात आले आहे. सुमारे 20 लष्करी आस्थापनांमध्ये तडे दिसू लागल्यानंतर शहराच्या आजूबाजूच्या भागातून, आणि चीनच्या सीमेवरील काही लष्कराच्या तुकड्या देखील स्थलांतरित करण्यात आल्या आहेत. उत्तराखंड राज्य सरकारने जोशीमठमधील कुटुंबांना ₹ 45 कोटींचे मदत पॅकेज जाहीर केले असूनही, शहरातील सर्व बांधकामे थांबवण्यासाठी तेथील रहिवासी सरकारच्या निषेधार्थ याचिका करत आहेत.

जलविद्युत प्रकल्पाचे बांधकाम थांबवण्यासाठी दाखल केलेल्या याचिकेवर, ज्यात असे म्हटले आहे की प्रकल्पाच्या बांधकामामुळे जमीन खचत आहे, सर्वोच्च न्यायालय 16 जानेवारी रोजी सुनावणी करणार आहे.

 जोशीमठ हे गढवाल हिमालयात 1890 मीटर उंचीवर वसलेले आहे आणि यात्रेकरू आणि पर्वतारोहण करणारे अशा दोघांसाठीही हे एक महत्त्वाचे मार्गद्वार आहे. येथील सुमारे 20,000 लोक एका ठिसूळ डोंगर उतारावर राहतात जो डोंगर अनियोजित आणि अंधाधुंद विकासामुळे अधिक ठिसूळ बनला आहे. जोशीमठमधील जमीन खचणे हे मुख्यत्वे नॅशनल थर्मल पॉवर कॉर्पोरेशनच्या तपोवन विष्णुगड जलविद्युत प्रकल्पामुळे झाले आहे आणि  लोक अतिशय अपरिवर्तनीय प्रमाणात  पर्यावरणाशी  खेळत आहेत  याची ही एक अतिशय गंभीर स्मरण करून देणारे आहे.

“जोशीमठ ही एक अत्यंत गंभीर स्मरण करून देणारी घटनाआहे की आम्ही आमच्या पर्यावरणाशी अपरिवर्तनीय मर्यादेपर्यंत खिलवड करत आहोत,” असे अंजल प्रकाश, संशोधन संचालक आणि सहाय्यक सहयोगी प्राध्यापक आणि IPCC अहवालांचे प्रमुख लेखक, जोशीमठ घटनेचा दोष  जलविद्युत प्रकल्पाला देत  म्हणाले. 

“जोशीमठ येथील घटनेच्या समस्येचे दोन पैलू आहेत. पहिला पायाभूत सुविधांचा प्रचंड विकास आहे जो हिमालयासारख्या अत्यंत ठिसूळ परिसंस्थेत केला जात आहे आणि हे आपण पर्यावरणाचे रक्षण करू शकू अशा पद्धतीने नियोजन प्रक्रियेविना घडत आहे.“दुसरे म्हणजे, हवामान बदल हा एक बल गुणक आहे. भारतातील काही डोंगराळ राज्यांमध्ये ज्या प्रकारे हवामान बदल दिसून येत आहेत ते अभूतपूर्व आहे. उदाहरणार्थ, 2021 आणि 2022 ही उत्तराखंडसाठी आपत्तीची वर्षे राहिली आहेत. “अतिवृष्टीच्या घटनांसारख्या अनेक हवामान जोखमीच्या घटना नोंदवल्या गेल्या आहेत ज्या भूस्खलनास कारणीभूत ठरतात. आपण प्रथम हे समजून घ्यायला हवे की ही क्षेत्रे अतिशय नाजूक आहेत आणि परिसंस्थेतील लहानसा बदल किंवा खिलवाड गंभीर आपत्तींना कारणीभूत ठरतील, जे आपण जोशीमठमध्ये पहात आहोत,” श्री. प्रकाश म्हणाले.

“अतिवृष्टीच्या घटनांसारख्या अनेक हवामान जोखमीच्या घटना नोंदवल्या गेल्या आहेत ज्या भूस्खलनास कारणीभूत ठरतात. आपण प्रथम हे समजून घ्यायला हवे की ही क्षेत्रे अतिशय नाजूक आहेत आणि परिसंस्थेतील लहानसा बदल किंवा खिलवाड गंभीर आपत्तींना कारणीभूत ठरतील, जे आपण जोशीमठमध्ये पहात आहोत,” श्री. प्रकाश म्हणाले.

या आपत्तीच्या घटनांमध्ये भौगोलिक घटक आणि वातावरण बदल काय भूमिका निभावतात?

काही शास्त्रीय दृष्टिकोन असे निदर्शनास आणून देतात की, मध्य हिमालयात स्थित असलेल्या जोशीमठमध्ये या भू-धोक्याला चालना देण्यात हवामान बदलाची भूमिका असू शकते, जे आधीच वातावरण बदलालच्या प्रभावाला संवेदनशील असल्याबद्दल ज्ञात आहे. तिथे असे खात्रीलायक पुरावे आहेत की अतिवृष्टीसारख्या घटना आणि गेल्या दोन दशकात उत्तराखंड हिमालयात हिमनदीच्या हालचाली, यामुळे भयंकर पूर आणि भूस्खलनासारख्या भयंकर आपत्ती हवामान बदलाच्या प्रभावाची साक्ष देतात,” असे वरिष्ठ हवामान आणि पर्यावरण शास्त्रज्ञ आणि CFC चे इनहाऊस सल्लागार असलेले डॉ पार्थ ज्योती दास म्हणाले,

“तथापि, या आपत्तीची तीव्रता आणि त्यांचा प्रभाव, या भौगोलिक ठिसूळपणासोबत नैसर्गिक परिसंस्थांचा विध्वंस, यामुळे अधिक तीव्र झाल्या आहेत, विशेषतः जंगले आणि नद्या. म्हणून, अशी दाट शक्यता आहे की, नुकतेच हवामान प्रेरित धोके यांनी सध्याच्या परिस्थितीत योगदान दिले आहे. मोठे संरचनात्मक हस्तक्षेपा (जसे धरणे आणि बोगदे बांधणे), जलद अनियोजित शहरीकरण तसेच हवामानातील बदल, यामुळे भूपृष्ठावर आणि उप-पृष्ठभागाच्या हायड्रोजियोलॉजिकल डोमेनमध्ये होणारे बदल आणि त्याची प्रक्रिया, या बाबी सध्याच्या आपत्तीच्या कारणामध्ये भर घालत असतील,” असे ते पुढे म्हणाले.

 उत्तराखंड राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (USDMA) यांच्यानुसार, हे शहर भूस्खलन प्रवण क्षेत्रात स्थित आहे आणि त्यामध्ये प्रथम जमीन खचण्याची घटना 1976 च्या मिश्रा आयोगाच्या अहवालात  नोंदवली गेली होती. “जोशीमठ शहराच्या सभोवतालचा परिसर अतिभारित सामग्रीच्या दाट थराने भरलेला आहे. यामुळे हे शहर खचण्याच्या दृष्टीने अत्यंत संवेदनशील बनले आहे,” USDMA चे कार्यकारी संचालक पियुष रौतेला म्हणाले. USDMA च्या अभ्यासात असे म्हटले आहे की, बारमाही प्रवाह, वरच्या बाजूस विचार करायला लावण्याइतका बर्फ आणि कमी संयोगी वैशिष्ट्यांसह अत्यंत हवामानामुळे धूप झालेल्या ग्नेसिक खडकांमुळे या क्षेत्राला भूस्खलनाचा धोका आहे.

“जून 2013 आणि फेब्रुवारी 2021 च्या पुराच्या घटनांमुळे भूस्खलन क्षेत्रावर प्रतिकूल परिणाम झाला ज्यामध्ये किनाऱ्यावरील धूप आणि रविग्राम नाला आणि नौ गंगा नाला हे 7 फेब्रुवारी 2021 पासून ऋषी गंगेला पूर आल्यापासून वाढले आहेत,” असे अभ्यासात म्हटले आहे. त्याचा संदर्भ हिमनदी तलाव फुटण्याशी आहे ज्यामुळे पूर आला, परिणामी 204 लोकांचा मृत्यू झाला, ज्यातील बहुतेक सर्वजण जलविद्युत प्रकल्पावर काम करणारे स्थलांतरित होते. भूस्खलन क्षेत्र तेव्हा आणखी कमकुवत झाले जेंव्हा 17 ऑक्टोबर 2021 रोजी जोशीमठ येथे 24 तासांत 190 मिमी पावसाची नोंद झाली .

अतिवृष्टीच्या घटनांचा प्रभाव दर्शवितो की या डोंगराळ प्रदेशातील प्रवाहांनी त्यांच्या चॅनेल्सचा विस्तार केला आहे आणि त्यांच्या प्रवाहाचा मार्ग बदलला आहे, ज्यामुळे आधीच ठिसूळ असलेल्या पट्ट्यात अधिक उतार अस्थिरता निर्माण होते. उत्तराखंड हिमालयातील असामान्य हवामान घटनांमध्ये वाढता कल दिसून येतो. यामुळे हिमस्खलन, अचानक पूर येणे, (वसंत ऋतु) जंगलात आग लागण्याच्या घटना आणि भूस्खलनाची वारंवारता आणि तीव्रता वाढते. USDMA ने भूपृष्ठावरून पाण्याची गळती वाढण्याची कारणे दाखवली, जे जमीन खचण्याचे संभाव्य कारण आहे. प्रथमतः, पृष्ठभागावरील मानववंशीय क्रियांमुळे नैसर्गिक जल निचरा प्रणालीमध्ये अडथळा निर्माण होतो, ज्यामुळे पाण्याला नवीन निचरा मार्ग शोधण्यास भाग पाडले जाते. दुसरे म्हणजे, जोशीमठ शहरात मैला आणि सांडपाण्याची विल्हेवाट लावणारी व्यवस्था नाही. भूस्खलन हे, ज्वालामुखीचा उद्रेक, भूकंप, किंवा खाणकाम आणि हवामानात दीर्घकालीन बदल यासारख्या मानवी क्रियांसारख्या अनेक कारणांमुळे होत असते.परंतु “जगभरातील भूस्खलनासाठी सर्वात सामान्य चालना देणारा घटक म्हणजे संभाव्यतः पाऊस आहे,” असे ओरेगॉन स्टेट युनिव्हर्सिटीच्या कॉलेज ऑफ फॉरेस्ट्रीमधील सहयोगी प्राध्यापक बेन लेश्चिन्स्की म्हणाले.“समजा तुमच्याकडे खूप पाऊस आहे. तो प्रभावीपणे काय करतो तर  तो मातीची ताकद कमी करतो. जेव्हा त्या मातीची ताकद कमी होते, तेव्हा ती अशा बिंदूवर पोचते कि ती कोसळते आणि साधारणपणे   नैसर्गिकरित्या खाली घसरते.”

हिमालयामध्ये नुकत्याच झालेल्या अभ्यासाने असे निदर्शनास आणून दिले आहे की मानववंशीय स्त्रोतांमुळे झालेल्या हवामान बदलामुळे, 1951-2014 या दरम्यान जगातील सर्वोच्च पर्वतश्रेणी आणि तिबेट पठाराच्या तापमानात दर दशकात 0.2 अंश सेल्सिअस वाढ झाली आहे.

वरिष्ठ हवामान आणि पर्यावरण शास्त्रज्ञ आणि CFC चे इनहाऊस सल्लागार असलेल्या डॉ पार्थ दास यांनी सांगितले की, भारताने, एक देश म्हणून, हवामान संकटाचा सामना करण्याचे व्यावहारिक धोरणांमधून आणि कृतींमधून अनुकरणीय मार्ग नुकतेच दाखवले आहेत, ज्याचे जगाने कौतुक केले आहे. तथापि, भारताने हिमालयीन प्रदेशाचा विकास करण्याच्या दृष्टीकोनात पुरेशी संवेदनशीलता दर्शविली नाही, जेंव्हा पायाभूत सुविधांच्या विस्तारासाठी प्रत्यक्ष हस्तक्षेपांचा झालेला प्रभाव आणि कमकुवत जमिनी क्षेत्र, जे त्याच्या भौगोलिक आणि पर्यावरणीय रचना यामध्ये वैशिष्ट्यपूर्णपणे ठिसूळ आहे, यांची अखंडता जपणे, या दरम्यान गंभीर संतुलन राखण्याची वेळ आली. ही बाब हे विडंबनात्मक आहे. “आपण आर्थिक विकासाच्या अशा बेपर्वा, पर्यावरणीयदृष्ट्या अविवेकी आणि मानवासाठी हानीकारक प्रयत्नांना प्रोत्साहन देऊन हिमालयीन परिसंस्था टिकवून ठेवण्यासाठीच्या राष्ट्रीय कार्यासारख्या आपल्या राष्ट्रीय धोरणांच्या उद्दिष्टाचा आणि भावनेच्या विरुद्ध वागत नाही आहोत का?” असे डॉ दास यांना विचारले.

“इमारतींना भेगा पडण्याच्या घटनांचा अर्थ असा नाही की हा परिसर रहिवासासाठी अयोग्य झाला आहे. परंतु त्यासाठी मातीचे प्रोफाइल कोठे घट्ट आहे हे तपासण्याच्या दृष्टीने शास्त्रीय पद्धतीने मातीचे योग्य परीक्षण केले पाहिजे. घरांचे नियोजन करताना, अहवाल तपासायला हवेत आणि संरचनेचे डिझाईन अशा प्रकारे बनविले पाहिजे की हालचाली झाल्यास त्यांना जास्त नुकसान पोचणार नाही,” असे  वाडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ हिमालयन जिऑलॉजी (WIHG), डेहराडून येथे माजी वरिष्ठ प्राध्यापक असलेले डॉ सुशील कुमार सीएफसी इंडियासोबत बोलताना.म्हणाले. हवामानातील बदलामुळे तीव्र पावसाच्या घटना अधिक घडत आहेत हे स्पष्ट होते. भूस्खलन संशोधक प्रवासाविषयी चेतावणी देत ​​आहेत की हवामान बदलामुळे भूस्खलनाची संभाव्यता अधिक आहे आणि या वाढत्या धोक्यासाठी आम्ही तयार नाही. अधिक-उंची असलेल्या भागात प्रत्येक दशकामागे सुमारे 0.5 °C वाढीव तापमानवाढ होत आहे. खूप जास्त -उंचीवरील काराकोरम हिमालय वगळता, हिमालयीन प्रदेशातील बहुतेक भागांनी हिमनद्या मागे हटल्याचा आणि अलिकडच्या दशकांमध्ये हिवाळ्यात बर्फवृष्टीमध्ये लक्षणीय घट झाल्याचा अनुभव घेतला.

मंजरी बोरकोटोकी आणि आयुषी शर्मा यांचेद्वारे